1918. – № 151. – Noyâbr 17;

№ 152. – Noyabr 18.

— Toqta, toqta.., toqta
canım, saña aytacaq şiyim bar.

O, toqtamadı, elini sallab
yiberdi, adımlarını daha ziyade sıqlaşdırıb çapmağa başladı. Maña onıñnen
mutlaq körüşmek kerek edi.

— Ey... aqam, meni
tanımadıñmı yoqsam? Toqtasa biraz, seniñmen körüşmek istiymen!.. deb bağırdım.
Lâkin o bu sefer artına bile aylanıb qaramadı. Kitken sayın adımlarını
sıqlaşdırmağa başladı.

Men, «delirdimi bu adam?»
deb artında çapmaq içün hazırlanıb yatqan bir zamanda o bir yaqdan bir adamnıñ
daha çapıb kelgenini kördim. O biraz soñ yaqlaşdı.

Bu da bizim tanışlardan,
men bundan işini añlarman, deb biraz bekledim. O iki daqiqa soñ maña yaqlaşqan
edi. Men bunıñ ortasına taba keçib oturdım, o meni körgeni kibi abdırağan
tavşan day yolnıñ o bir kenarına çıqıb başını sallab selâm berdi. Soñ, ay meded
meni lafqa tutar degen day, şu saat başını o bir yaqqa çevirib çapmağa başladı,
men kene,

— Toqta, toqta aytacaq
şiyim bar, deb bağırdım. O elin-melin de sallamadı, börüden qorqqan qoy day
cuvurmağa başladı.

Men bundan bir şiy
añlamay, bularnıñ neden qaçqanlarına aqıl erdirib olmay, şaşıb qalğan edim.

Şindi poyezdnen yürümekniñ
nasıl belâlı bir şiy olğanını birilsiñiz, men bu zahmetlerni közge aldırıb sırf
bu adamlarnen körüşmek içün ta Aqmescidden mında kelgen edim. Şindi daha
şeherge kirmezden evel bütün arqadaşlarnıñ taşlab qaçqanını körgende mutlaq
şeherde bir şiy bardır, deb başımı qaşıb oturğanda şeher yaqından briniñ daha
kelgenini kördim. O da çapa edi, yaqınlaşdı, o bu bir apaqayğa oşay edi, yahşı
baqdım, menim tanış muallimelerinden birisi, bu sefer yolnıñ tam ortasına
keçdim, eger bu da qaçacaq olsa zornen toqtatmağa qarar berib o suretle
pazitsiya tutdım. Muallime hanım bunı seziksiregen olsa kerek, maña beş-on adım
qalğanda başını sallab selâm berdi, soñ,

— Siziñnen körüşmek ister
edim. Amma şindi işim var, birazdan men şeherge kelecekmen, o zaman körüşirmiz,
deb keçib kitmek istedi, men bunıñ bir aynecilik olğanını añlab,

— Yoq, dedim, men sisiñnen
şindi körüşmek istiymen. Ve cevab beklemeyib oña yaqlaşıb elini tutdım. Kim
bilsin qaysı büyük tesirlerniñ astında bu qadar aşıqıb kitken bu zavallı, yolıñ
ortasında bunday toqtatılub qalğanını körgendenmi, nedendir, birden birge bala
day ökürüb ağlamağa başladı. Men bu hal qarşusında onı tutqanıma peşman oldım.
Bıraqayım kitsin, deb elini taşlamaqnı tüşündim. Lâkin bunlarnıñ neçün şay,
şeherni taşlab qaçqanlarını ögrenmek arzusı yüregimi tırmalay edi. Bunıñ içün
elini daha ziyade sıqmağa başladım. O menden qanlı yaşlar töküb yalvardı. Men
oña,

— Canım, dedim, dünya
tutuşub yanğanı yoq ya, elhamdüllillâh, men Aqmescidden keldim, anda bir şiy
yoq, mında keldim her kes taşlab qaça bu nedir?

Muallime hanım köziniñ
yaşlarını silib,

— Ey-y... dedi, men
çapmayım da kim çapsın, bizim Milliy İdareniñ Maliye ve Evqaf şübesi B... vekil
Aqmescidke kiteyata...

Muallime hanım yañıdan
ağlamağa başlamaq içün hazırlana edi,

— Ey, dedim, kitse, kiter
da. Bugün kitse yarın kene qaytar kelir, bunıñçün bu qadar ağlamanıñ ne lüzümi
var?

O köküs keçirib,

— Ey, dedi, siziñ içün şay
da, soraçıñız menden!..

Muallime hanımnı Milliy
İdareniñ Maliye şubesi B... şeheri vekiline aşıq, olğandır bellegen edim, lâkin
onıñ laflarından işniñ başqa dürli olğanını añladım.

Meger keçenlerde terbiye
ocağında balalarğa […] oyun ögretkende sınıfnıñ töbendeki töşemesi (polı)
birden birge olğanı kibi teşilgen kitken, iki muallime bilen yigirmi doquz
qadar balanıñ hepisi özlerini birinci qatnıñ podvalında körgenler. Endi,
elhamdülillâh hiç birisiniñ burını qanamasa da, podvalda qapalıb qalğanlar. Ne
ise  olğan şatırdını işitib yardımğa
çapqan balalarnıñ ana-babaları qapunı parlab balalarnı çıqarğan, muallimelerini
de «Neçün bunday çürük mektebde oqutub bizim balalarımıznıñ başını belâğa
soqasıñız», deb qarğamağa başlağanlar. Muallimeler de:

— Canım, bizim idareniñ
küçi bu qadarğa yete, siz de balalarıñıznı tüşünüb biraz yardım eski toylarda
raqı, şarab peşine, yaldızlı çıraqlar içün biñlerce sarf etken paralarıñızdan
beş-on kümüşler ayırub yahşı bir mekteb tutqay ediñiz da, deb haqlarnı
yatışdırğanlar. Soñ şu saat maarif vekiline varub işni añlatqanlar, o iki-üç
kün soñ kelib mektebni baqqan, iki-üç kün soñ da Maliye Şubesi vekiline
bildirgen, Maliye Şubesi vekili da iki-üç kün soñ Maliye müdirligine işni
añlatıb mektüb yazğan, Maliye müdiriniñ başqa bir mekteb baqılıb tutulması içün
yazğan mektüb poştalarnıñ işlemememişinden üç-dört kün qadar eglengen. Ne ise «Keç
olsun, küç olsun» deb muallime hanımlar başqa bir mekteb tutqanlar, kirasını
istemek içün Maliye vekiline varğanlar, o da men emir aldım sizge para
berecekmiş, lâkin yarın keliñiz, deb muallime hanımlarnı qaytarğan, bugün ise
onı Aqmescitke çıqıb kitken, ana muallime hanımnıñ aşıqmasınıñ sebebi bu eken,
o tutulğan quş day ğaribsinib menim közime baqdı.

— Şindi kitken olsam,
belki onı istansada tapar edim, dedi;

Men balaban bir qabahat
işlegenimni añladım. Şindi bunı nasıl qapatmalı, deb tüşünüb yatqanda qarşıdan
bir araba kelgenini kördim. Ögine çıqıb toqtatdım. İçinde tek bir adam vardı,
o,

— Canım, menim acele işim
var, tez kitmek istiymen, deb açuvlandı amma. Men cöbimdeki altı kapigimi eline
alıb, soruv, sualsiz muallime hanımınen birlikde arabağa sıçradım. Arabacige de
«tez ayda» emirini bergenden soñ arabadaki tatar aqaynen tanışdıq. O da muallim
eken, men,

— Bu qadar, ne aşıqasıñız
ya? deb soradım. Meger o zavallı da iki-üç aydan berli maaşnı alıb olamay eken.
Milliy İdareniñ Maaliye Şubesi vekili bugün-yarın, deb söz berib otura eken,
bugün sabaqdan turub paralarını alıb Aqmescidke kitken, muallim efendi de onıñ
artından yolğa tüşken.

Beş-on daqqa soñ biz
istansağa kelgen edik, onlar arabadan sıçrağanları kibi vağzalnıñ içine
daldılar. Araba parasını pergenden soñ men de onlarnıñ artına tüşdim. Bütün
vağzalnı qıdırıb çıqqan edim, hiç bir yaqda tapalmadım yoqsam poezd rast kelib
bunlar minib kitkenlermi eken, deb soraşdırğanda poyezdniñ yarım saat evel
kitkenini ögrendim. Bunlar mutlaqa bir köşede cıyılıb qalğandırlar, deb
istansiyanıñ yanındaki kiçkene bağçaçıqqa bir köz taşladım, anda köşedeki
iskamilerden birisinde sıqışıb oturğan bir top adam kördim. Bizim barabar
keldigimiz muallime hanımnen muallim efendi, yolda tutub olamadığım B.....niñ
medresemi, mektebmi ne de olsa eñ yüksek oquv yurtunıñ başı efendi rüşdiye
mektebniñ başı, ve onlarnıñ yanında yolda koramadığım ocalar mektebi ile başqa
bir qaç mektebniñ başları daha otura ediler. Bunlarnıñ hepisi başlarını aldına
asqan, deren tüşüncelerge dalğan ediler. Uzaqlardan bergen selâmı kimse
işitmedi. Yanlarına yaqınlaşıb biraz öksekçe bir tavuşnen,

— Arqadaşlar ne bu qadar
daldıñız, hayır ola!.. deb qıçırdım. Toluşub-toluşub birden birge yağğan
yağmurday onlarnıñ hepisi bir ağızdan,

— Ya kitdi da!.. dedi, soñ
hep bir kereden ökürüb turub ağlamağa başladılar.

Altı-yedi dane esli başlı
kişiniñ hep birden toplanıb ağlamalarını körmek meni pek ziyade muğayta edi. Bu
pek acınıqlı halnı körmekdense ölmege pek razı edim.

Ne yapayım, elimden ne
kelib olur, bu adamlarğa nasıl bir yardım etib olurım?

Men bu sorğularnıñ astında
ezilib otura, ne yapmağa bilmi şaşıb qalğan edim. Onlar ise cöblerinden
yavlıqlarını çqarıb sel kibi aqqan yaşlarını sürte ediler. Men özimi cenaze
ozğarğan bir tögerekde day köre, yürekleri yaralı bir zavallılarnıñ ne day da bolsa
köñlilerinialmaq kerek olğanını tüşüne, lâkin niyaqdan başlamaqnı bilmiy edim.
Eñ soñı,

— Ne yapayıq, arqadaşlar,
qartlarımız kitkenniñ artından kitilmez, ölgenniñ atından ölünmez, degenler.
Sabır eteyik siz, elbet Cenab-Allah bunıñ bir ahırını berir...

deb devam etecek edim,
lâkin birden birge ortada cenaze, olmağanını, işin tek bir Maliye Şubesi vekili
üzerine olğanını tüşünüb lafın tüsini deñişdirdim,

— Canım, dedim elimi
sallab, iş tek bir vekil üstüne qurulğan tügül ya, vekil Aqmescidke kitken olsa
siz de kiter, hazır Maliye ve Evqaf Şubesi vekili yerine, Maliye ve Evqaf
müdiriyetiniñ özini körür, işni añlatırsañız. Bunıñ içün bu qadar ağlamanıñ ne
lüzümi var?!.

Eñ yüksek oquv yurtınıñ
başı olğan efendi köküs keçirib,

— Ey, dostım, dedi, iş seniñ
tüşünmege kör. Şay da ya soraçı sen bizden. Bugün tam yigirmi sekiz kündir,
iki-üç yuz qadar talebe, yedi-sekiz ocanı keçindirmek içün dudağımda qan
qalmadı, baş urmağan qapu, yüz sürmegen kişi taşlamadım. Şindi şaqa tügül, bu
qadar adamnen beslenmesi nege çıqa, bilesiñmi sen?.. ocalar bir yaqdan cıyılıb
qalğan paralarını bermekçün zorlay, şakirdler açmız, deb bağıra, tükânlar artıq
biz sizge borçqa mal bermiymiz, deb hesab istiy, ehali ise külüb keçire
saruşlıqdan, spekulâtsiyadan köz açmayıb da bu işlerge qulaq asmay mektebniñ
başında men oturğanım içün her kes maña kele başqa kimseni tanımay, bu hal
içinde kündüzleri İşpan hastalığınıñ sıcaqlığından daha yaman bir qızğınlıqnen
dolaşa, kiceleri bastırıqlı, albastılı tüşlernen sabahnı tapqance qusqunım qurıy.
Tamam on altı kün var. Medrese içün on biñ kümüş berilsin, deb aqmescidniñ
yüksek bir toplanışında qarar çıqarılğan edi. Bu vaqıtqa qadar bekliymen. Bizim
Maliye Şubesi vekili de emir alğan berilsin, deb kereler kitem, bugün berermen,
degen edi, şindi ise paralarını alıb Aqmescidke kitken. Sen Aqmescidke barıñız,
diseñ eger Maliye Şubesi vekiline barabar barğan olsaq ne ise, o varıb
paralarnı kassağa teslim etken soñ, zar ondan bir daha para almaq mümkün ola.
Biz varğance qadar onıñ qoqusı bile qalmaz. Soñ kine boş avuçnen qaytıb kel!..

Eñ yüksek mektebniñ
sayğılı başı bu yerde kelgende ellerini avuçları içine alıb,

— Ah, ya Rabbim, bu
çekilecek dertmi, men el-alemge qarşı nasıl bir yüznen çıqarım, dedi, kene
ökürüb ağladı. O bir yaqdan o bir muallimler, mekteb başları da oña qoşıldılar.

Menim başımdan aşağı
qaynaq suvlar tökülmege, yüregime sanki bolşevik qancerleri saplanmağa başladı.

Menim daha tuvğandan berli
bunday putraqlı, bunday müşkil bir halda tapılğanım yoq edi.

Bu ağır, can ezici
körünişniñ qarşısında artıq turalmayacağımnı añladım. Lâkin bu zavallılarnı
şayna, yol ortasında taşlab kitmek de toğrı tügül. Elimden başqa türlü yardım
kelmese de, hiç olmasa bir qaç tatlı söz aytıb köñüllerini eglendireyim, deb
tüşündim.

— Arqadaşlar, dedim, millet
sizni taşlasa, Milliy İdareniñ sizge baqmağa vaqtı olmasa da milletni yaratqan,
milletni sürükleb alıb kit, deb Milliy idarelerni yoqdan var etken varlıqlarnıñ
varlısı Tañrı-Taalâ hazretlerinden ümüt kesmek olmaz. Maña qalsa, aydañız, bu
yerçikde köñüllerimiz her türlü günâhlardan yıqanıb temizlengen bir zamanda Ulu
Tañrığa avuç açıb dua eteyik.

Menim bu sözlerim,
yüreklerinde başqa türlü dayanılacaq bir noqta qalmağan bu kişilerge pek yahşı
tesir etdi. İçlerinden qartça bir muallim ellerini köterib duaya başladı:

— Ey, yer köknen barabar
bütün halqlarnı ve bütün halqlarnen barabar biz ocalarnı da yaratqan Ulu
Tañrım, Sen bizim halımıznı körüb bizge acı, merhamet et. Köresiñ birimizniñ
çırayında bir tamla qan yoq. Üst-başımız yırtıq-pırtıq, balalarımız aç,
şakirdlerimizge ders berecek küçümiz yoq. Bu işni çoqdan taşlab qaçacaqmız,
lâkin qaçsaq millet de söge. Dört tarafdan yolımız qapalı, her yaqdan
çıtırmanlıq içindemiz. Ya Rabbim, Sen bizge doğrı, açıq bir yol köster, ya
Rabbim, sen bizge merhamet et!..

Her ağızdan çıqqan
hararetini, sıcaq «Amin!»ler köklerniñ buz bulutlarına varıb qarışa edi,
ocalar, mekteb, medrese başları dalğan, duağa qarışıb özleri dua kesilgen
ediler. Bu arada poyezd kelib toqtadı. Men yavaş kimsege bir şiy aytmadan
aralarından çıqıb vağonğa atıldım.

Poyezd köçken soñ vagonnıñ
penceresinde men onlarnıñ halâ dua itmekde olğanlarını kördim, yürekden «Amin»
deb ayta, ayta bu suretle B... şeherine kiralmadan kene meydana qaytıb kelem.

****

O bir kün bunlarnı kelib
maña añlatqan arqadaşalrımdan birisi, bu suretle ertegesini bitirgenden soñ,

— Canım, dedi. Sen Maliye
ve Evqaf Şubesine varıb bu hallarnı añlatmasañ, belki onlar bir çaresini tapar
ediler.

Menim de bu hikâyeden
yüregim temiz iriyib kitken edi.

— Pek yahşı! deb Maliye ve
Evqaf Şubesine cuvurdım, bunlarnı añlatqandan soñ,

— Buña qarşı ne yapıb olur
ekensiñiz? deb soradım,

— Ne yapayıq, ne
bileyim!.. deb cevab berdiler.

[…] şay bolsa men bunlarnı
gazetke yazarman belki başqa bir çaresi tapılır.

— Yazsañız yazıñız, yalıñız
kassada para var, deb yazmañız da...