Tatar klubınıñ eñ büyük tileklerinden birisi bilgi ve yaşavca artda qalğan halqlarımıznıñ tüşüncelerini açmaq, baqış tögereklerini aydınlatmaq ve keñişletmekdir. Bu tileknen bu şindige qadar bir qaç bilgi aytuvlar aytıldı. Lâkin klubnıñ öziniñ yeri olmağanından bunlar tüzgün bir suretde devam etalmadı. Şindi klub binası bir parça […t…ğa] qoyulğanından bu bilgi aytuvlarğa tüzgün bir suretde devam etilmek istenile. Tatar klubı köçüriciler cıyını bu işni maña taşladı. Men ise ilk kesekke mahsus olmaq üzere biri-biri artından üç bilgisi aytuv aytmaq isteymen. Vaqia zamanımız pek ziyade qarışıq, añlaşılmaz bir halda. Her kün, hatisa[1] her daqiqa yañı bir talay işlerniñ meydanğa kelmesi beklenilib tura. Lâkin, yaşav yolında küçli ve sarsılmaz adımlarnen yürümek istegen tatar oğlanlarına bu tışdan olğan almaşuvlarğa qulaq asmamaq kerek. Varsın kötekleşsin o bir yaqda biri o birinen. Varsın Pamannik aqay, Vologdin bek qışqırsın. Tatarlarnıñ yaşamağa haqqı yoqdır, deb varsın dünya qarışsın, kürmeleşsin... onlar yağmur, selleri kibidirler. Aşara taşlar, kelir, keçerler. O eñ soñı deñizge kiter tökülirler, lâkin yurt, tarla yerinde qalır, onı her zaman içün baqmaq, qorçalamaq kerekdir.

Bizim öz içimizden de var bir talay Pasmannik ve Vologdinlerimiz. Bizim öz milliy ve halq yaşavımıznı onlar da baltalay, carqalaylar[2].

Bir talay titrek, suvuq qanlı baylarımız var öz faydalarından, öz terilerinnden başqasını tüşüngenleri yoq. Ay-meded bizden yardım isterler, deb bir şiyge qoşulmaylar, yapılğan, yapılacaq şiylerni tek artdan yamanlab cüreler.

Bütün halq işi yüklenib qala oqumışca bir boyınen orta — fuqare bir boyınıñ boynuna. Tünevin Aqmescidde Bağçasaray Zıncırlı müderrisinen İsmail bek darulmullimini müdirlerini kördim. Zavallılarnıñ çıraylarında qan-man bir şiy qalmağan mekteblerni idare etecek küçleri yoq. Paraları bitken. Her kün üç-dört yüz balanı beslemek, onlarğa aş-suv yetişdirmek içün yuz yıllıq ömürlerini yıpratalar. Milliy idareden kelib yardım istiyler, milliy idare verib olğanı qadar vere, lâkin her tarafqa nasıl para yetişdirib olsun, onıñ da kelir neden ibaretki?

Darulmuallimin müdiriyeti bundan üç-dört ay evel bir hitabname yazıb halqalardan yardım istegen edi. Qana şindige qadar qaysı bir bayımız çıqdı da bir parça yardımda bulundı. Bir qaç yardım etkenler kene orta ve fuqare boydan. Baylarımız tek şikâyet ete, zarlanalar, bizden para istiysiñiz, deb, amma özlerinden hiç bir şiyge yardım etkenleri yoq. Baylıqları üstünde titreb oturalar.

Fuqarege yardım kene fuqareden ola. Carlınıñ halını kene carlı bile, bay bilmiy.

Evelden maña bu ayta ediler, lâkin men inanmay edim. Lâkin şindi siyaset ve idarenen hiç alâqası olmağan ve tatarlarğa tek bir aydınlıq ve işleklik merkezi olsun, deb  qurulmağa çalışılğan klub işine qarışqanımdan berli añlayman ki, bu pek doğrı eken. Gazetalarğa dünya qadar yazı yaza, biletini basdıra, yerini tutasıñ, qave qaveden kitib çağırasıñ, yalvara-yalqarasıñ. İşte çalışdım, o qadar kitablar oqudım, sizge bir bilgi aytuv hazırladım, kel diñleñiz, disek, öziñ diñlemeysiñ de al bir biletde bir fuqareni ciber, diseñ, yoq o başını asa, tarsıqa, açuvlana saña qarşılıq bile bermiy. Añlatasıñ ki, bundan kelgen fayda seniñ öziñe dügül, tatar halqnıñ umumiy eksikliklerinden birisini tamamlamaq içün sarf etilecek. Yoq, yoq o özünden başqa hiç bir şiy tişünmiy. Eger bir zurnacı kelib de onıñ qarşısında seniñ aytqanıñ qadar bir zurna çalacaq olsa, onıñ hammiyet kisesi açılır, cigitlik ve merdligi tutar, onı yeşil, qırmızı kâğıdlarnen çurmalab çıqa.

Ortadaki işlerge bir parça qulaq asqan, az-çoq el tutqan tatarnıñ şu aşağı qısmı kebabçı, tuzçı, tuhumcı, velhasıl bazar taqımı ve bir de biñ türlü müşkülâtnen oquğan ve yaki oqutqan qısmı.

Halq işinen onlar meraqlana, bir iş çıqacaq olsa onlar çapa, aytqan lafıñı da kene onlar diñliyley. O birleri tek qursaqlarını şişirib boyunlarını qatdırıb cüreler. Yahşı bilgen bir şiyleri de var, o artdan yamanlab cürmek, kel iş başına, diyecek olsañ, mıyıqlarını burub arqalarını aylandırıb pek çoq manala ifade etken külüşlernen külüb kiteler.

Menim siyasetde ihtiramle taqib etken bir yolım yoqdır. Hiç bir siyasiy partiyağa mensüb dügülmen, yalıñız yıllardan berli çalışıb, oğraşıb kelgen bir yolımda halqlarğa elimden kelgeni qadar bir fayda ketirmek istiymen.

Hiç bir milletke qarşı düşmanlığım da yoqdır. Tatar halqını nasıl süysem, başqa halqlarnı da o qadar süyemen.

Her milletniñ yükselmesini ve özinde olğan güzellik ve yahşılıqnıñ çıqmasını arzu etem. Lâkin hiç bir millet ötekiniñ yükselmesine qarşı çıqmasın. Milletler süygü ve yahşılıqnen yükselsinler, biri-biriniñ közini çoqçub dügül diymen. Onıñ içün men hiç sevmiymen kerek tatardan ve kerekse başqa halqlardan olğan kişilerni ki, başqalarnıñ varlığına qarşı çıqa, onlarnı hor ve faqır[3] köreler ve umum halqnıñ faydası olğan işlerde tek öz faydalarını közete, tek özlerini tüşüneler...

Tatar halqında olğan güzelliklerden birisini men onıñ tilinde köremen. Bunıñ içün pek çoq yıllardan berli çalışıb keldim ve tatar tiliniñ ne qadar bay, ne qadar güzel olğanını kördim. Lâkin tatar her şiyni olğanı kibi tilin de coyğan, bugünki künde onıñ oqumışları yazısında öyle bir til qullanalar ki, halq onı añlamay, qarışdırıb taşlağanlar. Bir talay yat tillernen. Özleri onı añlağanları kibi bütün halqnı da añlay, deb belliyler. Tek özlerini tüşüneler. Halqnı tüşünmiyler. Eñ açıq kerçeklerge bile qarşı kiteler. Meselâ, "lektsiya” yerine "bilgi aytuv” deseñ küleler, bu qaba, çirkin eken, lektsiya daha qolay ve daha dülber eken. Lâkin tüşünmiyler ki, halqqa ögretmek içün aytqanda bunlardan qaysını daha tez añlay.

Ana, bundayın daha bir talay laflar... Men istiymen ki, bunı halqqa añlatayım, ve halq öz tilinde aytılğan sözlerniñ daha qolay añlaşılğanını ve özi içün daha dülber olğanını añlasın. Ve öz oqumışlarından bunı istesin, öz tuvğan tilniñ daha ziyade baylandırılmasını talab etsin. Bunıñçün yazam, aytam, oğraşam.

Şindi tatar klubı tarafından maña "bilgi aytuv” ayt, deb aytılğanda men istiymen ki, özimniñ oğraşqan bu işimde halqlarğa bu soravğa dair üç bilgi aytuv hazırlab aytayım. Bunlardan birincisi tatar tiliniñ şindigi umumiy halına, ikincisi ve üçüncisi de keçmişdeki halına dair olacaqdır.

Bunlarnıñ ne biçimde ve ne programda olacağını yarın yazar, uzunce olaraq bildirirmen inşallah.

İlk baqışda ehemmiyetsiz ve faqat tatar yaşavınıñ varlığınen baylı olğan bir soravnı bizim oquyıcı ve oqutıcılarımız ve tatar yaşavınene meraqlanğan bizim orta bazar partiyası közge alır da bu hususda kelir, meni diñlerler.