Şeher upravasınıñ küçük tiyatr zalı tatarlarnen ter-temiz tolğan edi. Aqay-apaqay, bala-çağa, hepisi közlerini sahnağa tikken bütün varlıqlarını, olğan küçlerini közlerine verib seyirge dalğan ediler. Sahnada beş-altı yaşındaki balalar oynay, yırlay ediler. Bunlar Bağçasaray bala bağçasınıñ şakirdleri edi. Onlarnıñ başlarını tikib, hep birden tüzgün bir tarzda ellerini qıbırdanmaları, küçük, faqat küçli bir suretde adım atmaları, ince yıltıravuq seslerinen yırlamaları bütün baqıcılarnıñ üstünde pek deren tesirler bıraqa, her kesde çeşid türlü güzel bir talay tüşünceler uyandıra edi. Bunlardan bir talayı özleriniñ qaranlıqlar içinde keçken balalıq künlerini eslerine ketirib onlarnıñ bu hallarına suqlana, bir talayları özlerindeki balalarınıñ bunlarnıñ yanında ne qadar aşağı olğanlarını tüşünüb ayta, açuvlana bir talayları da tatarnıñ pek üstün çelik temelden terbiyelengen o küçük adamçıqlarnıñ yarınki küçli omuzlarında yükselecegini oylanıb quvana. Quvanğanından közleri yaşlana edi.

Baqıcılarnıñ göñüllerinde dolaşqan bütün bu tüşünceler sahnadaki oyuncılarnıñ temiz, saf varlıqarı qarşısında güzel, [...] bir talay duyğularnen da qarışa, bu aqşamğa başqa bir can, başqa bir göñüllilik bağışlay edi. Bir uzun qış kiçelerinde tatlı-tatlı bir ocaqnıñ başında toplaşqan güzel bir qoranta oturuşına oşay edi. Her kesniñ yüzünde yürekden kelgen, kösterişsiz bir şenlik, deren bir samimiyet ve serbestlik eserleri körüne edi.

Men bir çetde ayaqda oturub tatarlıqda pek az rastkelgen bu körünüşke qarşı çeşid türlü deren duyğu ve tüşüncelerge dalıb kitken edim.

Sahnadaki balalarnıñ oyun ve yırları deñişe ve her deñişken sayın alqış boranları küçük zalnıñ tonuq tavanını yarıqlandıra, köklerge doğrı kötere edi.

Lâkin bu boranlar küçük artistlerniñ yüreklerini sarsmay, onlar başçıqlarını buküb, elçiklerini köterüb, saf, temiz tavurları, bezalarınen[1] kene öz işlerini yapalar.

Onlar büyük artistlerniñ pek çoq zorlularnen qazanıb oldıqları bu alqışlarğa pek az ehemmiyet vere ediler.

İşte onlarnıñ bu üstden baqışları, kösterişsizlileri, saflıq ve masumlıqları edi ki, baqıcılarnıñ yüreklerini özlerine doğrı çeke onlarda da aynı duyğuları uyandıra edi. Balalar bizim bir çoq yamanlıqlar ve çirkinliklernen lekelengen yaşavımıznıñ gülleri, çeçekleridir. Bu yaş, kürpe yavruçıqlarğa qarşı olğan sevgilerden yüreklerdeki yamanlıqlar qaçar, göñül temizlernir, kişiniñ özi rahatlanır.

Bir çoq kiçkene eksiklikleri arasında bu aqşamnıñ özine mahsus bir büyükligi, yüksekligi var edi ki, o da her kesde hasıl olğan bu göñül rahatlığı, yürek temizligi edi. Bizim tatarlarda artıq balalarğa qarşı doğmağa başlağan bu sevgi ve onıñ artından kelgen temizlik ve kösterişsizlik edi ki, meni soñ derece quvandıra, göñlini qabarta edi.

Bu masum oyunlar deñişdi, qaytavlandı, alqışlandı, onıñ artından tatarca küldiriciler "anekdotlar” aytıldı. Lâkin menim göñlüm tatarnıñ yarınnı taşıyacaq kiçkene artistlerge ve onlarğa qarşı halqlarda hasıl olğan sevgige baylanıb qalğan edi. Men onlar içün başqa türküler, oyunlar oylana, onlarnıñ şeñ omuzlarında külümseregen tatarnıñ yarınki beyaz bahtını seyir ete edim. Bu arada özimiñ adımı işitdim. Halq menim çıqıb bir qaç laflar aytmamı istiy, el çarpa ve bağıra edi. Men sıqıldım, onlarğa quvançlar arasında ezilgen ve pek uzaqlarnı seyirge dalğan bu göñülnen neler aytıb olur edim. Tüşünce ve duyğularım qarışdı. Kerçekden küç bir halğa qaldım. Lâkin onlar kitken sayın daha ziyade, gürültü ete, meni bağıra ediler. Sahnağa çıqdım, bir şiyler aytacaq oldım. Tilim tüyükleşken, tüşüncelerim kürmeleşken edi.

Neler aytdım bilmiymen, lâkin yalıñız şunı hatırlay edim ki, men bu samimiy ve yüksek toplanışqa qarşı sıcaq közyaşları töküb ağlamaq istiy edim.

****

Meni alıb kitken sayğılı arqadaşımın evi Bağçasaraynıñ öksek bir yerinde qurılğan edi. Temiz ve açıq kök yüzünde yıldızlar yıltıray biri-birilerine köz qırpa[2], sanki quvanışa ediler. Men qart Bağçasarayıñ sessiz kice başarılı, anda-mında çılpıldağan yarıqlarını seyirge daldım. Eski Bağçasaray közimin ögünde her kün añılayatqan yamanlıqarı, tüşkün halı ille ögümden uzanıb keçe edi. Bunlar birden birge silindi, temiz urbalı, saf ve masum bağışlı balalar bir qaranlıq kiceniñ aydın yıldızları da Bağçasaraynıñ ölü göñüllerinde dolaşmağa başladılar:

Uzaqdan elektrik maşinalarnıñ deren tolqunları işitile edi. Men elli yıl soñki qart Bağçasaraynıñ yaş yüzini körmege başladım. O bütün Qırımnıñ elektrik ve aydınlıq merkezi olğan. Onıñ beyaz saqallı nurlu betinde aydın çizgilernen yazılğan Qırımnıñ, ezilgen qırımtatarnıñ küneşli bahtını oquy edim. Men onıñ ögine tiz çökdim, sıcaq közyaşları töküb ağlamağa başladım.

Sen ağlatdıñ meni, ey sayğılı qart Bağçasaray!..

Men körem sende olğan küç ve taqatnı seniñ ögünde men boyun ege ve yalvaram.

Sen meni quvandıra, quvançından ağlatasın. Sen kül ve zavallı qırımtatarnıñ tüyükli göñlini çez ve küldir.