Бу мевзуны бойле себеплерден сечтим:

- биринджиден, бу мевзу меним ичюн пек меракълы чюнки къырымтатар лугъатчылыгъы ильмий джеэттен бугуньки куньгедже ишленильмеген бир мевзудыр.

- экинджиден, бизим элимизде шимди бир чокъ лугъат олмакъта: эки тилли лугъатлар, учь тилли лугъатлар, имля лугъатлары, терминологик лугъатлар, къаршылыкълы лугъатлар, фразеологик лугъатлар ве, эльбетте, бир сыра сёйлешюв китаплары. Меним ичюн бу лугъатларны даа да кенъ огренмеге, тедкъикъ этмеге пек меракълы.

Къырымтатар тили, дигер тюркий тиллер киби, къадимий язысы ве имлясы, эдебий аньанелери олгъан ве асырлар девамында бир чокъ тиллернинъ тесири иле осип, денъишип кельген тильдир. Онынъ сёз хазинеси де асырлар девамсында даима толып, кенишлеп, денъишип кельди. Ве, эльбетте, бу джерьян бугунь-де-бугунь девам этмекте. Чокъ асырлар девамында къомшу олып яшагъан халкъларнынъ медений, тиджарет, сиясий мунасебетлери саесинде эр бирининъ тилине дигерининъ сёзлери, терминлери кире. Ве, эльбетте, бутюн бу тиль материалларыны бир тертипте топламакъ ичюн,  оларнынъ анълатылмасы ичюн лугъатларны яратмагъа башладылар. Къырымтатар тилинде лугъатлар та орта асырларда пейда олалар. Къырымтатар тилининъ энъ биринджи лугъаты оларакъ, Къырымда немсе ве итальян миссионерлери тарафындан язылгъан «Codex Cumanicus» адлы эльязма сайыла.

1692 сенеси голландиялы Николас Битсеннинъ тарафындан «Къырымтатарджа – голланджа лугъаты» нешир этильгени акъкъында Мехмет Тютюнджининъ макъалесинден огренебилемиз. Кенишлетильген экинджи нешри исе 1705 сенеси дюнья юзю корьди. Гъарбий Авропада къырымтатар тилининъ лексикасыны акис эттирген лугъатлардан франсыз А.М.Шегреннинъ «Татар, Къарасувбазар татарлары, ногъай ве дигерлерге терджимелеринен сёз джедвели»ни ( дигерлерининъ тиллерине терджиме этильген сёзлернинъ) ( 1835 – 1837 ) къайд этмек мумкюн.

XIX асырнынъ орталарында къырымтатар тилини огренюв меселесинде янъы девир башланды. Бу девирде яратылгъан лугъатлар ильмий джеэттен пек юксек севиеде эдилер. Л.М.Лазаревнинъ 1864 сенеси Москвада басылгъан «Турецко-татарско-руский словарь», Л.З.Будаговнынъ 1869 – 1871 сенелери Петербургда нешир этильген «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» (2 том), В.В.Радловнынъ 1888 – 1909 сенелери Санкт-Петербургда басылгъан «Опыт словаря тюркских наречий» (4 том) эсерлери айрыджа ер алалар. В.Х.Кондаракининъ 1868 сенеси Николаевде нешир этильген «Самоучитель турецко-татарского и новогреческого языков» адлы китабында Къырымнынъ орта-ёлакъ шивесинде 1600 сёзден ибарет русча-къырымтатарджа лугъат берильген.

1906 сенеси Осман Заатовнынъ тарафындан  язылгъан Акъмесджитте басылгъан «Полный русско -  татарский  словарь (крымскотатарского наречия)» адлы китабы тилимизнинъ бизге белли олгъан бутюн лугъатлары арасында колемдже энъ салмакълыдыр. Бу лугъаткъа 11 бинъге якъын сёз ве сёз бирикмеси кирсетильген.

Узун бир муддет сонъра, 1934 сенеси Акъмесджитте ильк «Русча-татарджа терминлер джыйынтыгъы» басылды. Бу китап акъкъында биз И.Керимовнынъ «Библиографик косьтергич» китабындан малюмат тапабилемиз. 1936 сенеси исе А.Н.Батымурзаевнинъ редакторлыгъында У.О.Куркчи, Э.Къуртмоллаев, И.А.Бакъкъал ве С.Абдураимов тертип эткен къырымтатар тилининъ биринджи имля лугъаты басылды. Латин элифбесинде тертип этильген бу лугъаткъа 14 бинъге якъын сёз кирсетильген. Рус элифбесинде исе язылгъан къырымтатар тилининъ ильк имля лугъаты 1939 сенеси А.Ислямовнынъ редакторлыгъында чыкъты.

Яни, анълагъанымыз киби,  Улу Ватан Дженкинден эвельки девирде бир сыра лугъатлар чыкъа эди. Оларнынъ арасында: зки тилли лугъатлар, имля лугъатлары, чешит сааларда къулланылгъан терминлернинъ лугъатлары. Оларнынъ арасында: эдебият, эдебият бильгиси, математика, физика, биология, ботаника, зоология, химия, география, геология, инсаннынъ анатомия ве физиологиясы, тиль ве тильшынаслыкъ. Терминологик лугъатларнынъ бу къадар чокъ сааларда чыкъкъаны себеби, эльбетте, о заманлары къырымтатар тилинде чешит фенлер ичюн нешир этильген дерсликлердир. Яни бу дерсликлерни азырлагъанда бойле лугъатлардан файдаланмагъа керек эди. Ве, эльбетте, бу мисаллер о заманлары бизим халкъымыз озь ана тилини не къадар яхшы бильгенлерини тасдыкълай. Шимдики вазиетимизде бу бизим ичюн буюк бир дерстир.

Дженктен сонъ къырымтатар тилинде даа да чокъ фаркълы лугъатлар, сёйлешюв китаплары чыкъкъан эди. Оларнынъ арасында 1991 сенесинден башлап нешир этильген бир сыра терминологик лугъатлар муим ер алмакъталар ( Р.Р.Девлетов, М.О.Люманов, С.М.Усеинов). Чюнки бу лугъатларнынъ ярдымынен биз бир чокъ сааларда къулланылгъан янъы сёзлерни огренебилемиз. Ве, юкъарыда къайд эткеним киби, бу лугъатлар вастасынен янъы-янъы меракълы  дерсликлерни нешир этебилемиз. Эльбетте, бу арада къырымтатарджа сёйлешюв китаплары да пек муим ер алмакътадырлар, чюнки бу китаплар ярдымынен къырымтатар тилини бильмеген инсанлар оны къолайлыкънен огренебилелер. Ильк сёйлешюв китабы 1924 сенеси Акъмесджитте А.Одабаш ве С.Кая тарафларындан чыкъарылгъан «Руководство для обучения крымско-татарскому языку» адлы китаптыр. Бу китапта къырымтатар сёзлери ве сёз бирикмелери арап графикасынен язылгъан эдилер. Дженктен сонъ исе чыкъкъан ильк сёйлешюв китабы А.Меметов тарафындан азырланылгъан «Руско-крымскотатарский разговорник» 1990 сенеси Акъмесджитте нешир этильген эди. Бундан сонъра А.Велиев, Э.Озенбашлы тарафларындан бир къач сёйлешюв китаплары нешир этильген эдилер. Бу сёйлешюв китаплары халкъымыз арасында ве башкъа халкъларнынъ векиллери арасында буюк бир меракъ догъурталар. Ве пек чокъ къулланылмакъталар.

Эльбетте, къырымтатар тилинде И.А.Керимов, Л.А.Алиева, Э.М.Озенбашлы тарафларындан бир къач изаатлы лугъатлар чыкътылар.

 Бугуньки куньде базы бир лугъатларнынъ электрон шекиллери де бар. Век умют этемиз ки, келеджекте къырымтатар лугъатларны итернет аркъалы къулланабиледжекмиз. Ве, эльбетте, итернет вастасы иле къырымтатар лугъатларны башкъа халкълар огренебиледжеклер ве оларнен файдаланабиледжеклер. Къырымтатар лугатларны нешир этюв джерьяны бугунь-де-бугунь девам этмекте.

Иште, анълагъанымыз киби, къырымтатар лугъатчылыгъы гъает яхшы инкишаф этмекте. Ве умют этемиз якъын келеджекте къырымтатар тилинде бир сыра янъы лугъатлар дюнья юзюни кореджеклер. Эльбетте бу бизим алимлеримизнен, бизим тильшынасларымызнен багълыдыр. Умют этемиз ки, биз де якъында озъ ишини яхшы бильген тильшынаслар ве алимлер оладжакъмыз. Ве бу вазифе бизнен де багълы оладжакъ!