Къырымлыларнынъ эскиден къалма къыйметли адетлери боюнджа, бир баланынъ ресмий, яни къайдлы адына, ресмий олмагъан даа бир ад къошулып, айны ады олгъан койдешлеринден айрылмасы къолайлаштырыла эди. Меселя, Бекир Чобанзаденинъ экинджи, ресмий олмагъан ады Сыткъидир. Шунынъ ичюн Бекир Сыткъи дегенде, мытлакъ бильгенимиз Чобанзаде олгъаны анълашыла. Яхут Асан Сабри Айвазовны алайыкъ. Онынъ да Асан адына ресмий олмагъан Сабри ады къошулгъандыр. Усеин Шамиль (Тохтаргъазы), Умер Феми (Ипчи), Мемет Нузет (Челебиев), Умер Сами (Арбатлы) киби языджыларымызнынъ экили адлары айны къабильдендир.

Тамам бойле шекильде Осман Акъчокъракълынынъ ады да Осман Нури оларакъ беллидир. Эм кендисининъ 1900 сенеси бастыргъан «Хаттат-ы-ислямие» китабына адыны чекеркен, «Акъчокъракълы Осман Нури ибн Хасан аль Къырыми» шеклинде язгъандыр.

Осман Акъчокъракълынынъ бизге малюм тахаллюслеринден «Кешфи Челеби»дир. Бу тахаллюсни о, ильк оларакъ 1900 сенеси С.-Петербургда чыкъкъан «Миръат» меджмуасынынъ 4-нджи санындаки «Петербургда мукъим (яшагъан) Абдульрешит Эфенди Ибрахимов дженапларына» (С. 24) адлы парчасында   къулланды. Бундан гъайры бу тахаллюсни «Миръат»е бир хатра» (1900), «Шаир ве онынъ шиири не ише ярар» (1900), «Гъазы Мансур зиярети» (1900) киби макъалелеринде къуллана.  Булар  да «Миръат»та дердж этильдилер. Сонъундан айны тахаллюс иле «Терджиман» газетасында 1907 сенеси онынъ «Миллий театро» адлы аджайип макъалеси де басылды.

Осман Нури Акъчокъракълы 1879 сенеси январь 3-те Багъчасарайда догъды. Кендиси язгъаны киби, о, 15 яшынадже бу ерде яшай, сонъ чыкъып кетип 30 яшында олгъанда къайта, ве сонъ текрарен ташлап чыкъа.

Бабасы Асан Мемет Акъчокъракъ коюнден, анасы Зюбиде ханым догъма Бельбекли эди. Оларнынъ хорантасында алты бала олса да, чокъусы кучюкликте хасталанып вефат эткенлер.

Осман Нури 1889 сенеси Багъчасарайда янъы усул иле чалышкъан «Къайтаз-Агъа мектеби»не окъумагъа кире. Бу ерде Истанбулда «Дар-уш-шафакъа» лицейини битирген Ахмет Нуреддин оджанынъ дерслерине къатнай. Джогърафия, тарих, эндесе (геометрия), джебир (алгебра), усул дефтери, табиат, физика, ресим, хусн-и-хат (дюльбер язы) киби дерслер кече. Оджалары иле Багъчасарай дживарына экскурсияларгъа къатнай.

Бабасындан хаттатлыкъ зенаатыны огренген Осман Нури 1894 сенеси С.-Петербурггъа кетип, И.М. Бораганскийнинъ Шаркъ матбаасында чалыша ве анда къурулгъан буюк джамининъ орьнеклернен сюслеме ишлеринде иштирак эте. Хаттатлыкъ усталыгъы о къадар юкселе ки, 1920-нджи сенелери Русие мусульманлары арасында энъ уста хаттат сайылмасы акъкъында язылар биле пейда ола.

1895-те бир сене девамында Тюркиеде «Даут-Паша медресеси»нде окъуй. Ветанпервер бир генч сыфатында Къырымнынъ эски ядикярлыкъларынынъ сакъланмасы ичюн арекетлери эснасында 1900 сенеси Сант Петербурггъа мектюплер язып «Гъазы Мансур» дюрбесининъ тамири меселесини котере. Окъувына джиддий янашаракъ, 1908 сенеси Мысыргъа кетип Каирде хусусий дерслер ала.

ХХ асырнынъ башында Санкт Петербургда чалыша ве шу шеэрде де орду хызметини кече.

С.-Петербургда булундыгъы заман, Осман Акъчокъракълынынъ бир сыра оригиналь эсерлери ве терджимелери айры китапчелер шеклинде дердж олуна. Нешир меселесинде онъа матбааджы Ильяс Мырза Бораганскийнинъ буюк ярдымы олгъандыр. Чюнки о заманда Осман Нури кенди парасына китап чыкъарамаз эди. Иджадынынъ башлангъыч деврини косьтерген бойле аджайип китаплар сырасыны къайд этмек мумкюндир: 1. Хикяет. Ненкеджан ханым дюрбеси (1899), «Багъчасарай чешмеси», «Тылсым». А.С. Пушкинден терджимелер (1899), «Хаттат-ы-ислямие» (1900), И.А. Крыловдан он къысса (1901), «Эвленмек». Н.В. Гогольден терджиме (1903), «Къырым гъонджелери» /Оригиналь эсерлери иле берабер А.С. Пушкин, В. Шуф, ве Г.П. Данилевскийден терджимелер/ (1906). 

Ишбу эсерлернинъ бедиети хусусында эвельден язылгъан эди. Бу ерде Акъчокъракълынынъ терджиме эткен эсерлерине айрыджа бир инджелик иле янашкъаныны къайд этмели. Русчадан къырымтатарджагъа чевириркен, бедий левхаларны ерли адетлер ве муитке усталыкъле келиштиргенинден гъайры, къырымтатар тилининъ зенгинлигинден, мергин ибаре, къыяс ве тимсаллеринден бол-бол файдалана.

Онынъ бедий сёзге авеслиги башта «Терджиман»да (1906), сонъра Оренбургда «Шура» журналында чалыштыгъы заман (1908 – 1910), озь аксини тапа. Кенди бедий парчаларындан гъайры, гъает меракълы терджимелери де нешир этиле. Меселя, 1903 сенеси  «Терджиман»да (№ 18.– майыс 14) биз Акъчокъракълынынъ А.С. Пушкинден чевирген «Арзу» шиирий парчасыны коремиз.

Волга бою татар зиялыларынен сыкъ алякъасы олып, андаки эдебий-медений аятта иштирак этмеси нетиджесиз къалмай. 1924 сенеси Къырымда, «Янъы Чолпан» журналында, онынъ «Къазантатар эдебияты тарихинден» серлевалы салмакълы макъалеси басыла.

1910 сенелери биз Акъчокъракълыны мухаррир оларакъ «Терджиман»да чалышкъанындан гъайры, Багъчасарайдаки кредит банкасынынъ директоры вазифесинде ве шеэр кутюпхане джемиетининъ риясетинде булунгъаныны коремиз.

Биринджи джихан мухаребеси башланмасынен, яни 1914 сенеси, о, «запас» аскер сыфатында силях алтына чагъырыла. Тамам о вакъытлары къыскъа бир муддет Одессада булуна ве андаки имамнынъ къызы Зёхреге эвлене.

Багъчасарайгъа кери дёндюктен сонъра, кене де «Терджиман»да мухаррир олып чалыша. Айны вакъытта «Зынджырлы»да дерс бере.

Тарих ве бедий эдебияткъа авеслиги Акъчокъракълыны тарихий драмалар язмагъа севкъ эте. 1917 сенеси онынъ къалем махсулы олгъан «Къырым Гирай» ве «Адиль Гирай» драмалары Къырым сахналарында ойналып, сейирджилернинъ рагъбетини къазаналар. Меселя, о заманнынъ сиясий оньдерлеринден Джафер Сейдамет «Къырым Гирай» пьесасыны Багъчасарай сахнасында корип, сонъундан бойле хатырлай эди: «Бу куньлерде (яни 1917 сенесининъ декабринде – И.К.) Багъчасарай генчлерининъ Къурултай азалары шерефине Осман Акъчокъракълы аркъадашымызын яздыгъы «Къырым Гирай» пьесини башары иле ойнамыш олмаларыны къайд итмек истерим. Беледие салонында ойнанмыш олан ве генчлерин бутюн эеджанлары иле джанландырдыкълары бу пьес, эпимизе чокъ эйи тесир этмиш, эпимиз кендилерини ве эсерин къыйметли язарыны юректен ве энъ араретли бир суретте алгъышламыштыкъ».

О. Акъчокъракълы миллетимизнинъ Биринджи Къурултайына аза сечилип сиясий арекетлерде иштирак эткендир. Миллий байрагъымызнынъ тюсю ве символикасы меселесинде джиддий араштырмалар кечирип, мавы «таракълы» байракъны миллий байрагъымыз оларакъ къабул этильмесини акъыл, мантыкъ ве къалем кучюнен дестеклеп озь иссесини къошкъандыр.

Вакъыт кечтикче, онынъ ильмий фаалиети вира къоюлашты ве деринлешти. Инкъиляптан сонъ, 1919 сенеси эдебият тарихимизде биринджи оларакъ монография язып оны «Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси» серлевасы алтында «Миллет» газетасында дердж этти. Миллий эдебият ве медениетимизнинъ келип чыкъышыны ачыкълагъан бу эсернинъ эмиети пек буюктир. Языкъ ки, эсернинъ толу варианты сакъланмады.

1921 сенеси не къадар зорлукълар чекильсе де, Акъчокъракълынынъ иштиракинен Багъчасарайда Гаспринскийнинъ музейи ачыла. О, бу ерде белли бир муддет ильмий кятип сыфатында чалыша. Къыскъа вакъыттан сонъ, Акъмесджитке авушып, ерли университетке ишке кире.

1924 сенесинден башлап ильмий-этнографик экспедицияларда иштирак этип, гъает къыйметли материаллар топлай ве оларны ишлеп нешир эте. Къырымтатар тили, эдебияты, медениети, тамгъалар тарихи, Чуфут-Къале абиделери, миллий матбуатымызнынъ тарихи, халкъ агъыз яратыджылыгъы, эски къырымтатар язылары, Гаспринскийнинъ фаалиети ве дигер бир чокъ мевзуларда эсаслы ве гъает къыйметли тедкъикъатлар кечирип макъалелер бастыра.

1920-нджи сенелерининъ девамында Къырымтатар девлет театрининъ фаалиетинде сыкъы суретте иштирак эте. Буюк сахнада ойналгъан бир чокъ тарихий драмаларнынъ декорациялары азырланмасына къошула. 1926 сенеси Акъчокъракълынынъ «Ненкеджан ханым дюрбеси» повести узеринде сценарий язылып сахнада къоюла.

Осман Нурининъ «Багъчасарай козьяш чешмеси» пьесасы исе, 1927 сенеси ойналып сейирджилернинъ гурьдели алгъышларыны къазана. Бу сонъкисининъ сахналаштырылмасынен багълы макъаледе мешхур къырымшнас А.И. Маркевич бойле язгъан эди: «Акъчокъракълы ханнынъ типини ачыкъ вергендир… ве дие билирим ки, «Багъчасарай козьяш чешмеси» пьесасыны язмакъта, музыкасыны тертип итмекте, левхаларыны ресим итмекте ве оюны сахная къоймакъта чалышан О. Акъчокъракълы, А. Рефатов, У. Боданинский, Дж. Меинов ве джумле артистлер вазифелерине муваффакъ олдукъларындан, алгъыш ве тешеккюре ляйыкътырлар».

О. Акъчокъракълынынъ Къырым тарихи ве этнографиясы хусусында чалышмалары сонъ дередже къыйметлидирлер. Юкъарыда къайд эткенимиз киби, сенелер девамында бир чокъ археология ве этнография экспедицияларында иштирак этерек, къадимий башташларнынъ инвентаризациясыны япа ве узерлериндеки эски ве чокъ зор окъулгъан языларны окъуп русчагъа чевире. Халкъымызнынъ бинъ йыллыкъ тарихини ачыкълагъан бу эсерлер кунюмизде зикъыймет сайылмакътадырлар.

Экспедицияларда булуныркен, медениетимиз ве эдебиятымызгъа аит юзлердже адед эшья ве эсерлер топлай. Энъ къыйметли язы ядикярлыкъларындан бири де 1925 сенесининъ экспедициясында Къапсихор коюнде бир къырымлы къартнынъ (Аджы Али Эфендининъ) элинде булунгъан ве ХУІІ асырнынъ орталарына тааликълы олгъан 68 саифели поэманынъ эльязмасыдыр. Бу эсер 17 баб, 1892 сатыр ве сатырлары 11 эджадан ибареттир. Эльязманынъ 18 ве 61 саифелеринде Джанмухаммеднинъ, яни поэма муэллифининъ, ады булунмакъта. Эсерде Къырым ханы 2-нджи Ислям Гирайнынъ Б. Хмельницкийге ватаныны къуртармакъ ичюн ярдымда булунгъаны акс этиле. Сонъундан, яни 1930 сенеси, бу эсернинъ къыскъа тарифлеме варианты украиндже оларакъ «Схiдний свiт» адлы журналда басыла. Языкъ ки, поэманынъ къырымтатарджасы бир къач нусхаларда олса да, бугунь сюргюнлик девринде гъайып олгъан эсерлеримизден сайыла. (Ишбу эльязманынъ 2 саифе фотокопиясы 1939 сенеси «Янъы дюнья» газетинде басылса да, окъулмасынынъ ич бир чареси ёкъ. Ялынъыз эр саифесинде эки сутун язылар булунгъаны корюнмекте).

1930-нджы сенелерининъ башында Акъчокъракълы НКВД хадимлерининъ тазйыгъына огърай. 1934 сенеси ишинден бошатылгъан сонъ, сыгъынмагъа ер къыдырып Бакуда яшагъан аптесине кете. Белли бир вакъыт анда яшай. Ама советлер режимининъ къанлы дегирменинден къуртуламай. 1937 сенеси апрель 4-те Бакуда хапс олунып Къырымгъа кондериле ве 1938 сенеси апрель 17 куню бир сыра дигер зиялыларымыз сырасында къуршунгъа тизиле…

НКВД хадимлери тарафындан Осман Акъчокъракълынынъ эви тинтильгенде, онынъ омюр бою топлагъан бир чокъ къыйметли китаплары, эльязмалары, весикъалары, чешит эшьялары ве атта къырымтатарнынъ тарихий вакъиаларыны акс эткен юзлердже фоторесимлери мусадере (конфискация) олунып гъайыпкъа огъратыла.

II

Осман Акъчокъракълынынъ нешир

эткен эсер ве макъалелери

(хронология сырасы иле)

1. Акъчокъракълы заде Осман Нури. Хикяет. Ненкеджан ханым тюрбеси. Санкт Петербург: Ильяс мырза Бораганский  ве Компаниясынынъ матбаасында

таб олунды. – 1899. – 45 с. (Араб уруфатында).

2. Осман Акъчокъракълы. «Багъчасарай чешмеси», «Тылсым». Шаир Пушкин эшарындан (шиирлеринден).Санкт Петербург: Ильяс Мырза Бораганский ве Компаниясынынъ матбаасы.– 1899.– 12 с. (Араб уруфатында).

3. Крыловдан он къысса. Мектеп шагиртлерине окъуттырылмакъ ичюн ибретамиз (ибрет берген) къыссалардыр. Русчадан мютерджими: Осман Нури Акъчокъракълы. С.-Петербург: Ильяс Мырза Бораганский ве Компаниясынынъ матбаасында басылды. – 1901. – 16 с. (Араб уруфатында).

4. Акъчокъракълы О. «Хаттат-ы-ислямие». Санкт Петербург: Ильяс Мырза Бораганский ве Компаниясынынъ матбаасы.-1900.- 20 с. (Араб уруфатында).

5.  Акъчокъракълы О. Мютерджимден бир-ики сёз. Гоголь Н.В. «Эвленмек». Комедия, эки перде. Русчадан мютерджими О.А. Акъчокъракълы.Санкт-Петербург: Матбаахане-и-Ильяс Мырза Бораганский ве Компаниясы. 1903.– 64 с. – С. 1 – 2. (Араб уруфатында).

6. Осман Нури Акъчокъракълы. Къырым гъонджелери. Мусаввер (ресимли) шиир меджмуасы. Оренбург: Типо-Литография М.Ф. Керими.– 1906.– 25 с. (Араб уруфатында).

7. Акъчокъракълы О. Къыраатханелер // Терджиман.– 1906.– № 18.– февраль 24. (Араб  уруфатында).

8. Кешфи Челеби. (Акъчокъракълы О). Миллий театро // Терджиман.– 1907.– № 5.– январь 17. (Араб уруфатында).

9.  Акъчокъракълы О. Дженазе алайы // Терджиман.– 1914.– № 195.– сентябрь 25.

(Араб уруфатында).

10. Акъчокъракълы О. Миллий хазинемиз // Терджиман.– 1915.– №  202.– сентябрь 11. (Араб уруфатында).

11. Акчокраклы О. Военная служба крымских татар // Голос татар.– 1917.– 22 июля.

12. Акъчокъракълы О. Байракъ меселеси // Миллет. – 1917. – № 108. – ноябрь 19.

 (Араб уруфатында).

13.   Акъчокъракълы О. «Ай» меселеси // Миллет.– 1917.– № 114.– ноябрь 26.

(Араб уруфатында).

14. Акъчокъракълы О. Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси // Миллет.– 1920.– № 6 (57).– январь 13; № 7 (58).– январь 15; № 9 (60).– январь 20; № 10 (61).– январь 23; № 12 (63).– январь 27; № 13 (64). – январь 29; № 14 (65). – февраль 1. (Араб уруфатында).

 15.  Акъчокъракълы О. Театро хаятымыздан // Енъи дюнья. – 1923. – декабрь 5. (Араб уруфатында).

16. Акъчокъракълы О. Сеит Абдулла Озенбашлы ким эди? // Енъи дюнья. – 1924. –   январь11. (Араб уруфатында).

17. Акъчокъракълы О. Къазантатар эдебияты тарихинден. Акълымда къалгъанлар // Янъы Чолпан.– 1924.– № 1.– С. 42 – 52. (Араб уруфатында).

18. Акъчокъракълы О. Исмаил Гаспринский. Вефатына 10 йыл толувы мунасебетиле // Енъи дюнья. – 1924. – № 151 (498).– сентябрь 24. (Араб уруфатында).              

19. Акъчокъракълы О. Къырымда матбааджылыкъ ве татар матбуаты // Енъи дюнья.– 1925.–  майыс 5. (Араб уруфатында).

20. Акъчокъракълы О. 5 майыс матбуат куню мунасебетинен. Къарт муаллим ве языджыларымыздан Исмаил Гаспринский // Окъув ишлери.– 1925.– № 2.– С. 7 – 14. (Араб уруфатында).

21. Акъчокъракълы О. Бундан 85 сене эввель // Енъи дюнья. – 1925. – февраль 7. (Араб уруфатында).

22.  Акъчокъракълы О. Къарт языджыларымыздан Исмаил Гаспринский. Матбуат куню мунасебетиле // Енъи дюнья.– 1925.– майыс 5. (Араб уруфатында).

23. Акъчокъракълы О. Къырымда археология ве этнография меселеси // Илери.– 1926.–  № 1.– С. 30 – 34. (Араб уруфатында).

24. Акъчокъракълы О. Къырымда этнография // Илери.– 1926.–  № 2.– С. 13 – 16. (Араб уруфатында).

25. Акъчокъракълы О. Къырымда халкъ эдебияты ве оны яшатанлар // Илери.– 1926.– № 4.– С. 19 – 24. (Араб уруфатында).      

26. Акъчокъракълы О.  Къырым генч муаллимлерининъ энъ къартларындан Ахмет Нуреддин (1861 – 1926) // Окъув ишлери.– 1926. – № 6 – 7 (14 – 15). – С. 13 – 17. (Араб уруфатында).     

27. Акъчокъракълы О. Къырымда археологлар байрамы // Окъув ишлери.– 1927.– № 2 –3 (22 – 23).– С. 65 –71. (Араб уруфатында).

28. Акъчокъракълы О. XVI-нджы асырда Волга-Дон каналы ачылмакъ меселеси (тарихтен бир сахифе) // Илери.– 1927.–  № 2 (10) – С. 40 – 43. (Араб уруфатында).

29. Акъчокъракълы О. Язылар тарихинден // Илери.– 1927.– № 3 (11).– С. 20 – 29. (Араб уруфатында).

30. Акъчокъракълы О. Къырымда шуралар идареси заманында тедкъикъат ве тахаррийят // Илери.– 1927.–  № 10.– С. 90 – 95. (Араб уруфатында).

31. Акъчокъракълы О. О.А. Боданинская // Енъи дюнья. – 1927. – декабрь 7. (Араб уруфатында).

32.  Акъчокъракълы О. Къырымда татар матбааджылыгъы // Илери.– 1927.– № 4.– С. 17 – 23. (Араб уруфатында).

33. Акчокраклы О. Татарские тамги в Крыму. // Известия Крымского педагогического института имени М.В. Фрунзе. книга 1.– Симф: Издание КПИ.– 1927.– С. 32 – 47.

34. Акчокраклы О. Старо-Крымские и Отузские надписи XIII-XV вв. – Оттиск из «Известий Таврического Общества Истории, Археологии и Этнографии», Том I (58). – Симферополь: Крымлит. – 1927. – 15 с.

35. Акъчокъракълы О. 1928 сенеси ичинде Къырымда фенний ве тарихий экспедициялар // Окъув ишлери.– 1928.– № 2 (30).– С. 45 – 47. (Араб уруфатында).

36. Акъчокъракълы О. «Чингене халкъы» яхут ромпашал // Илери.- 1928.- 3-4 (23-24).- С. 23 – 29.

37. Акчокраклы О. Новое из истории Чуфут-Кале. Оттиск из «Известий Таврического Общества Истории, Археологии и Этнографии». Том ІІ (59). Симферополь: Крымлит.– 1928.– 15 с.

38. Акчокраклы О. Чуфут-Кале. По материалам раскопок 1928 – 1929 гг. (В соавторстве с У.А. Боданинским и Б.Н. Засыпкиным). Оттиск из «Известий Таврического Общества Истории, Археологии и Этнографии». Том ІІІ (60). Симферополь: Крымлит.– 1929.– С. 3 – 16.

39. Акчокраклы О. Эпиграфические находки. Оттиск из «Известий Таврического Общества Истории, Археологии и Этнографии». Том ІІІ (60). Симферополь: Крымлит.– 1929.– С. 16 – 20.

40. Акчокраклы О. Старо-Крымские надписи. По раскопкам 1928 г. Оттиск из «Известий Таврического Общества Истории, Археологии и Этнографии». Том ІІІ (60). Симферополь: Крымлит.– 1929.– 8 с.

41. Акъчокъракълы О. Къырым археология джемиети // Илери.– 1930.– № 7.– С. 5 – 6. (Латин уруфатында).

42. Акчокракли О. Татарська поема Джан-Мухамедова про похід Іслям-Гірея II спільно з Богданом Хмельницьким на Польщу 1648-49 рр. // Східний світ.– 1930.–  № 12 (3) – С. 163 – 170.