"Elyazma kitapları" İlmiy Araştırma Merkezi
Главная | Каталог статей | Регистрация | Вход
 
Пятница, 24/03/29, 17:02
Приветствую Вас Гость | RSS
Navigatsiya
Kategoriyalar
Antroponimika [1]
Edebiyatşınaslıq [21]
Folklor [13]
Sahnacılıq [4]
Tarih [11]
Tenqid [4]
Tilşınaslıq [19]
Kitaphanecilik [0]
Matbuat [32]
Maarifçilik [2]
Medeniyet [6]
Mimarcılıq [1]
Müzeşınaslıq [1]
Soyadlar bazası
"Tamırlarıñnı ögren"
Aqmescit Devlet Arşivinde
Soyadıñnı tap!
Statistics
Продвижение неизбежно Апдейты поисковых систем
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Главная » Статьи » Edebiyatşınaslıq

Билялова С. Р.: Черкез-Алининъ «Сабалар къучагъында» романында фольклор элементлерининъ эмиети


     20-инджи асырнынъ 70-80 сенелери къырымтатар несир эсерлерининъ эсас хусусиетлеринден бири – бу фольклор элементлерининъ къулланулывыдыр.

Белли ки, фольклор эсерлеринде: «…батырлыкъ ве йигитлик къувети, халкъ кутьлелерининъ алидженаплыгъы ве видждан паклиги… тасвирлене » [2, 6].

Фольклорнынъ айны шу хусусиети языджыларымыз Черкез-Али, Урие

Эдемова, Эмиль Амит ве даа чокътан-чокъ языджыларгъа озь эсерлеринде эфсане ве риваетлер, аталар сезлери ве айтымлар, халкъ йырларны усталыкънен къулланмагъа имкян догъурды.

1973 сенеси Черкез-Алининъ «Сабалар къучагъында» эсери дюнья юзю коре. Романда сюргюнлик деврининъ яшайышы тасвирлене. Эсерде бахыт, севги мевзулары муэллифнинъ къалеми алтында инджелик ве незакетнен ачыла.

Бу мевзуларны ачыкълатмакъ ичюн языджы кечмиштен алынгъан адисе, ривает, эфсанелерни, аталар сезлерни ве айтымларны, йырларны табий суретте кирсете ве эсернинъ мундериджеси, гъаесини зенгинлештире.

Иш бу макъалемизнинъ темели оларакъ алынгъан Черкез-Алининъ «Сабалар къучагъында» романынынъ эмиети шунда ки, о яш несиллеримизге насиат, аньанелеримиз акъкъында тюшюндже, миллий анъымызны юксекке котерген кучь ве гъайрет берген аталар сезлери, айтымлар, йыр ве эфсанелер акъкъында икяе эткен бир эсердир.

Шу себептен Черкез-Алининъ «Сабалар къучагъында» романынынъ актуаллиги онынъ земаневийлигинде десек, янълыш олмаз.

Черкез-Али уста иджаткярларымыздан бири. О, омюрнинъ сонъунадже къалемини элинден ташламады, шиирлер, поэмалар, романлар язды. Занымызджа, ичюн языджынынъ иджадына багъышлангъан араштырмалар чокъ дегиль.

Бизим макъсадымыз: Черкез-Алининъ «Сабалар къучагъында» адлы эсеринде фольклор элементлерининъ ахлякъий-эстетик, тербиевий эмиетини косьтермек.

Белли ки, аталар сезлери (паремалар) – бу къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ энъ къадимий ве энъ сыкъ къулланылгъан жанрларындан биридир. Оларда халкънынъ зийреклиги, отькюр сезге усталыгъы, дюньябакъышы, акъыл-ферасети ифаделенмектедир.Аталар сезлери деп, халкънынъ чокъ асырлыкъ ичтимаий-тарихий теджрибесини умумийлештирген ве онынъ лакъырды тилине кирген къыскъа, амма терен маналы метин ибарелерине айталар [1, 3].

Аталар сезлеринен берабер айтымлар да къулланылып кельмектелер. Олар бири-бирине пек якъынлар.

Араларындаки эсас фаркъ шунда ки, аталар сезлеринде «бильдириледжек фикир умумийлештириле ве терен маналы ола, бир укюм, там бир фикир беян этиле» [1, 4]. Бундан гъайры аталар сезлери эксери алларда эм догъру, эм кочьме (меджазий) мананы ифаделейлер.

Айтымларда, аталар сезлеринде олгъаны киби, фикирнинъ ойле терен умумийлештирилюви олмай.

Айтымлар аятттаки конкрет вакъиа, адисе мунасебетинен сез сырасы айтылып, бильдирильген фикирни тасдикълайлар, лакъырды тилини яраштыра, тесирли эте, онъа джанлылыкъ берелер [1, 4].

Къырымтатар аталар сезлерининъ мевзу даиреси гъает кеништир. Ватан ве ватанперверлик; халкъ ве бирлик; ана-баба ве балалар; къоранта ве сой-акъраба; илим, бильги ве унер, эмек ве  эмексеверлик; севги, бахт ве муаббетлик; достлукъ ве душманлыкъ; яхшылыкъ ве яманлыкъ; эдеп ве тербие акъкъында ве даа пек чокъ дигер мевзуларда яратылгъан «аталар сезлеринде ичтимаий мунасебетлернинъ бутюн саалары этрафлы суретте акс олуна» [1, 5].

Романнынъ меркезинде эмексевер, федакяр къырымтатар халкъы булуна. Шу себептен Черкез-Али озь романында къырымтатар халкъынынъ эмексевер табиатыны косьтермек ичюн аталар сезлерини сыкъ къуллана.

Муэллиф баш къараманлар – Макъпуле ве Мурадасыл акъкъында бойле дей: «Эмек севген адам эр иште озь кемалатыны косьтерир» [7, 46], «Эмек севген адам къысметини сокъакътан къыдырмай» [7, 47].

Айриенинъ усталыгъы, чеберлигине къыймет кесерек, языджы бойле аталар сезлерине мураджаат эте: «Эр бир иш озь устасындан къоркъа» [7, 146], «Чебернинъ эли эр шейге яраша»[7, 96].

Эльбетте, яшап чалышмакъ ичюн сагъ-селямет олмакъ керек.Черкез-Алининъ къараманлары сагълыкъ акъкъында бойле икметли сезлерни айталар: «Эр шейнинъ башы сагълыкъ» [7, 66], «Сагълам аиледе, сагълам несиль етишир» [7, 288].

Бойледжесине, романда халкъымызнынъ сагълыкъ, эмексеверлик, аят ве севги акъкъында дюньябакъышы озь ифадесини тапа. Айны шу «сагълам рух», ахлякъий темизлик халкъкъа энъ агъыр алларда ярдым эте.

Романда мусбет къараманларнынъ сайысы пек чокъ, амма, языкъ ки, реаль яшайышта олгъаны киби менфий персонажлар да расткеле. Оларнынъ табиат чизгилерини Черкез-Али бойле аталар сезлеринен ачыкълай: «Динсизнинъ акъкъындан имансыз келир» [7, 42], «Биреви шакъа этип гонъюль ала, биреви шакъанен джанынъны якъа» [7, 101], «Башкъасынынъ бостанына бир вакъыт таш атманъыз» [7, 246], «Яхшыны – яхшылыкъ излер, яманны - яманлыкъ» [7, 320], «…дюньянынъ делиси дагънынъ чалысындан чокъ» [7, 236], «Денъиз сувунынъ тузуны бильмек ичюн, бутюн денъизни ичмейлер» [7, 237].

Аталар сезлери ве айтымлар романнынъ тилини зенгин, ифадели олмасына хызмет этелер. Оларда халкънынъ бири-бирине япкъан эйиликлери, къайгъы-къасевети, эдждатларнынъ икмети косьтериле: «Яхшылыкъ яп да, денъизге ат. Япкъан эйлигинъ бир кунь илле алдынъа чыкъар» [7, 62]. Бир кунь ола бу япкъан эйиликке «Сагъ ол!» я да «Тешеккюр бильдирем!» миннетдарлыкъ сезлерини эшитирсинъ. Бойле вакъытта инсан Аллаhтан буюк мерхамет къазана, онынъ руху юкселе.

Муэллиф уйкен несиль векиллерине – Месюде ве Себиля къартанайларгъа буюк дикъкъат айыра. О, озюнинъ тюшюнджелерини къарамнларына ишана: «Биз энди ашымызны ашадыкъ, яшымызны яшадыкъ» - дей Себиля къартанай [7, 165]. Олар зенгин фольклор жанрларынен, сюргюн олунгъан ерлеринде яш несильнен пайлашалар.

Халкънынъ битмез-тюкенмез иджат ирмакъларында ырыз-намус, аиле ве бала тербиеси, акъай ве апай мунасебетлери, урф-адетлеримиз акъкъында фикирлери беян ола: «Акъайны адам эткен апайдыр» [7, 269], «Эв сыры, эвде къалмакъ керек. Сыр сакъламагъа бильмеген адам ич бир вакъыт севип оламаз, эм ойле аиленинъ оджагъы тез сенер» [7, 41].

Эр кишини сайып, севип, урьмет этмеге керек, чюнки къадынгъа яшайышта акъайсыз янгъыз, пек къыйын олгъаныны ашагъыдаки сатырлардан коремиз: «Янгъызлыкъ да бахтсызлыкънынъ бир чешитидир» [7, 78], «Акъайнынъ чарыкънен кетиргени, балам, къадыннынъ маджарнен ташыгъанындан хайырлыдыр. Эвде бир джарты акъайынъ олса, юрегинъ эр вакъыт ат башы киби турар», - дей Себиля къартанай къызы Айриеге. [7, 103-104].

«Эр шейнинъ вакъты бар. Алма пишкен сонъ терегинде турмай» [7, 267], «Амма эр къуш вакътында учса яхшы» [7, 66], - деп яшларгъа айта тургъанлар, вакътында эвленип, къоранта къурмакъ манасында.

Эр бир инсан омюринде озюнинъ чифтини тапып, къавушып яшамакънынъ эмиетини языджы бойле ибарелернен ачыкълай: «Дюньяда эр кес къошакъ олып яратылгъан», «Янъгъызлыкъ тек Аллагъа ярашыр… эр кес озь къошагъыны тапмакъ керек» [7, 171].

«Аталар сезлерининъ къыймети о къадар юксек ки, умумен айтаджакъ олсакъ оларгъа – халкъ шиириетининъ чокърагъы ве акъыл дерьясы, демек мумкюн »[5, 156].

Романда расткельген халкъ йырлары акъкъында да айтмакъ лязимдир. «Йырлар халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ энъ къадимий ве кениш джайрагъан жанрыдыр. Олар терен фикирли, инсаннынъ энъ назик ве индже ички дуйгъуларыны тасвирлеген, юксек бедиийликке малик олгъан эсерлердир» [3, 104].

Хош макъамлы, назик, аэнкли халкъ йырлары баш къараманларнынъ Айрие ве Самединнинъ тойларыны яраштыра. Къырымтатар, къазах, уйгъур, рус яшлары севги акъкъында бейитлерни йырлайлар. Чюнки севги дуйгъусы миллетке бакъмадан эр инсангъа хас. Къазах яшлары хорнен йырлайлар:

Айттым салом, Къаламкъас,

Сагъан къурбан малмен бас.

Сагъынгъанман сени ойлап,

Келер козьге ыстыкъ джас…[7, 196]

Уйгъур яшынынъ йыры:

«Асмандаки ай болуп,

Джеми алемни тенъ корьсем.

Пияланъда чай болуп

Леблеринъни куйдирсем…» [7, 197]

Къырымтатар къарты эр кеснинъ дикъкъатыны джельп эте:

«Селям версем, селям алмаз,

Селямларым тутсын сени.

Бени ич де сезмез олдынъ,

Гуняларым ютсын сени…» [7, 197]

Черкез-Али «эмекте догъгъан интернациональ достлукъны» гъает самимиетликнен ве сыджакълыкънен тасвирлей. Чешит миллет векиллери Къазахстан челлерини менимсейлер. Умумий иш, умумий ярдым, умумий къуванч ве къасеветлер эсер къараманларыны бир-бирине багълайлар. Айрие ве Самединнинъ никях акъшамында миллетлерара мунасебетлер ачыкъ-айдын косьтериле [4, 73].

Шакир Селимнинъ фикирине коре: «Черкез-Алининъ бедиий эсерлеринде гузель бир къырмызы елакъ бар: шиирлеринде олсун, поэма ве романларында олсун, миллий чизги бар. Къырымтатар къорантасынынъ турмушы, аяты тасвирленгенде къонасы, легени, къуманы, джезвеси, къырымтатарларнынъ бири-бирине мунасебетлери, лакъырдылары-бу тек бизим миллетке аиттир…

Иште, языджынынъ миллетке къалдыраджакъ мирасларындан бири де будыр. Миллет, инсаниетли олмагъа унутма, урф-адетлеринъни унутма, тилинъни унутма, сен кимсеге бенъземеген гузель миллет эдинъ, ойле де олып къал!-демек истей языджы» [8, 9].

 

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН МЕНБАЛАР ВЕ ЭДЕБИЯТ

 

1. Аталар сезлери ве айтымлар.(Къырымтатар тилининъ паремиологик лугъаты)/Шевкет Асанов. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, Симферополь- 2002.184с. Къырымтатар тилинде .

2.  Бекиров Дж. Татар фольклоры: Фил.фак.(татар тили ве эдебияты болюги)

студ. ичюн дерслик ве хрестоматия.-Т.:Укитувчи, 1975.

3. Бекиров Дж. Кърымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы.-Ташкент:      Укитувчи, 1988.-280 б.

4. Сеферова Ф.А. Черкез-Алининъ эсерлеринде ахлякъий идеалнынъ инкишафы.//Культура народов Причерноморья.-2002.-№37.-с.71-74.

5. Фазылов Риза Ирмакълар. Эдебий макъалелер, очерклер, хатырлавлар, левхалар.-Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2002.-552 с. Къырымтатар тилинде.

6. Фазылов Риза, Нагаев Савтер Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар.-Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001.-640 с.-Къырымтатар тилинде.

7. Черкез – Али А. Сабалар къучагъында. Роман. Т., Эдебият ве саньат нешрияты, 1973.352 б.

8. Черкез – Али Уян, Чатырдагъ, уян! Шиирий джыйынтыкъ.-Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 1999.-340 с.-Къырымтатар тилинде.

Категория: Edebiyatşınaslıq | Добавил: tairk (11/05/20)
Просмотров: 3137 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]
Malümat sayısı
Photo: 47
Blog: 2
Ekspeditsiyalarımız: 3
Failler konvolütı: 246
Maqaleler: 115
Qırıtatar folklorı: 238
Guestbook: 703
Akademik lüğatlar
Kitaplarımız

Copyright "Elyazma kitapları" İlmiy araştırma Merkezi © 2024