"Elyazma kitapları" İlmiy Araştırma Merkezi
Главная | Каталог статей | Регистрация | Вход
 
Четверг, 24/03/28, 19:14
Приветствую Вас Гость | RSS
Navigatsiya
Kategoriyalar
Antroponimika [1]
Edebiyatşınaslıq [21]
Folklor [13]
Sahnacılıq [4]
Tarih [11]
Tenqid [4]
Tilşınaslıq [19]
Kitaphanecilik [0]
Matbuat [32]
Maarifçilik [2]
Medeniyet [6]
Mimarcılıq [1]
Müzeşınaslıq [1]
Soyadlar bazası
"Tamırlarıñnı ögren"
Aqmescit Devlet Arşivinde
Soyadıñnı tap!
Statistics
Продвижение неизбежно Апдейты поисковых систем
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Главная » Статьи » Edebiyatşınaslıq

Амди Герайбайнынъ шиириетининъ озьгюнлиги

       Амди Герайбай 1910 сенеси Къарасувдаки иптидаий мектепни аля битирди. 1913 сенесинден шиир язмагъа башлады. 1915 сенеси «Оксюз къартал Али», «Яз», «Къыш», «Баарь» серлевалы кучюк шиирлерини язды. 1917 сенеси Акъмесджитте ачылгъан Рушдие мектебине кирмек ичюн  ариза  берип ве биринджи оларакъ къабул этильген де о олды. Мектепте талебе джемиети къурды ве бир къыраатхане ачты. Сиясий сарсынтылар  себебинден тасилини девам эттирамагъан Амди Герайбай 1920 сенеси большевиклернинъ Къырымгъа кирмелери нетиджесинде ачылгъан ишчи факультетинде ве гимназияда окъуды. 1921-1922 сенелеринде ачлыкъ къаршысында кене тасилини ярым къалдыраракъ, миллет ишлери комисарлыгъында чалышып башлады.

1921 сенеси Къырым Джумхуриетини илян эткен топлашувда яш битараф векиллерден оларакъ иштирак этти. 1922 сенеси Къырымтатар топракъ истисал ширкетине кирди. Къырымтатар дарульфунунынынъ талебелери кооперативини тешкиль этти ве онынъ мудири олды. Айны заманда, шаркъ факультети талебе дернегининъ де реиси сайланды. 1923 сенеси бир геми иле Истанбулгъа кельди. Эдебият факультетине кирди. Учь йылдан сонъ университетни битиреджекте «Къырым тарихы» адлы диссертациясынен бутюн оджаларнынъ такъдирини къазана. Бир шиирлер меджмуасынынъ башына къоюлгъан къырымтатар эдебиятына аит бу  мукъаддемесине мунасип  къыймет кесильген эди.                                             

О алда Амди Герайбайны ничюн ольдюрдилер? Бу суальни тарих большевиклерден эсаслы оларакъ сорамакътадыр. Сизлер ичюн бир телюке олмагъан заваллы къырымлыларны ничюн атештен, къылычтан кечирдинъиз? Ничюн он бинълердже къырымтатарларны бала-чагъалары иле Уралларгъа аттынъыз? Не ичюн сизден даа агъыр шартларда инкъиляпкъа чалышкъан бинълернен Къырым генчини ич бир эсаскъа, ич бир къанунгъа истинат этмей махв эттинъиз?

Ничюн сизге ишангъанларны биле, Истанбулдан къалкъаракъ кенди аягъынен   сизге кельген  Амди Герайбай киби генчлери де элинъиз титремеден ольдюрдинъиз? Бу сатырлар Джафер Сейдаметнинъ 1935 сенеси дердж олунгъан «Къырым шиирлери» китабынынъ кириш сёзюнден алынды. Аятымнынъ сонъунъда, Къырымдан айырылгъаныма тамам элли сене толгъана мерхум, белли шаиримиз ве фикир къурбанымыз Амди Герайбайнынъ шиир дефтери, эльязма алында, къалума кечти. Бу эльязманы ким язгъан манъа белли дегиль, чюнки бир ерде «агъамнынъ къыз къардашы Саре балалар багъчасына баргъанда язгъан шииринден бир бейити акълымда къалгъан»,- дей;  къардашы Эзель Герайбай агъасынынъ шиирлерини бу дефтерге кочюрип алгъан деген фикирге кельдим. Дефтердеки шиирлер -1919-1921 сенелеринде язылгъанлар. Ялынъыз «Мубалигъаджи бир шаирге», деген шиири ве меним башкъа бир къырым меджмуасындан алып къошкъан «Яшлыгъына тоймай ольген аркъардашым Яхъя Феридке» алды шиирини 1927 сенесине аиттирлер. Демек бу эки шиирни истанбулдан къайтып кельген сонъ язгъан. Тюркиеден къайтып кельген сонъ башкъа манзумлер де язгъанына шек-шубе ёкъ, лякин олар эр алда сакъланып къалмадылар. Бельки къапатылгъан вакъытында эльязма алында конфиксация япылгъандырлар.

Ильк кере апске  алынгъанда оны бираз вакъыттан сонъ сербест быракътылар. Сонъки кере, о вакъытта, 1927-1928 сенелери эвимизге кельген эди. Экинджи кере апске алынгъан сонъ ондан ич кимсе бир тюрлю хабер алып олмады.

Амди Герайбайнынъ озюне махсус бир услюби ве лехчеси бар. Шиирлер Кефе, Къарасув лехчесинде язылгъан. Бу больгеде яшагъанларынынъ къонушмасында базы бир худжурлыкълар корюне тургъан. Темиз чёль къырымтатарларнынъ тиллерини къуллангъанлары алда «бер» ерине «вер», «бар» ерине «вар» дер эдилер. Шиирлернинъ чокъусы миллетчилик, ватанперверлик дуйгъуларыны акс эттире, дегерлери яшлыкъ ве севги ислерини джанландыралар. Эр алда бу дефтерде Амди Герайбайнынъ язгъан шиирлерининъ эписи бар десек янъылырмыз. Я сакъланып къалмады, я да ГПУ тарафындан конфискация этильди. Онынъ шиирлери ичинде койге келип къырымтатар халкъына джебир-зулум эткен бир «пристав» акъкъында язгъан бир шиири оладжакъ, дефтерде бу шиир ёкъ... Бу «пристав» акъкъындаки шиирде бир койлю къадыннынъ оны къувгъан «Кет, къазакъ, къорамадан» дегени хатырымда къалгъан. 1918-1921 сенелеринде язылгъан шиирлери гъам кедер толу, чюнки Амди Герайбай бу шиирлерни Къырымнынъ агъыр, пек къаранлыкъ вакъытта язгъан, мерекеп ерине къалеми къан иле язгъан.                                                                                                                                                                           Шаиримиз кенди шиирлелернинъ эр бир сёзчюги узеринде чокъ чалышкъан ве манзумелерининъ везинлерине айырыджа дикъкъат айыргъан эди. Атта, шиирнинъ везнини уйдурамагъа шаир аркъадашларына базыда мыскъыллай тургъан. Меселя, «Мюбалягъаджы шаирге» адлы манзумесинде шиир везнини бозгъан шаирлерни «балтанен шиир багъчасына киргенлерини» айта. Атта бир сыра манзумелерни везинлерини келиштирип тюркю сыфатында язылгъаныны, ве насыл макъамда йырланаджагъыны анълаты. Меселя, «Джигит тюркюсю»ни «Яблочка» эзгисинен йырланаджагъыны къайд эте.

            Шунынъ ичюн «Хорлыкъ», «Татар ичюн», «Анама», «Миллет сюйгиси болсайды» киби манзум парчаларда олгъан тюзгюнсюзлик, везин бозулмалары, эджа ольчюлерининъ келишмеген аллары, эбет, «къаралама» парчалар олгъанлары ичюндир. Буны башкъа тюрлю анълатмакъ ич мумкюн дегиль. Эм занымызджа, Эзель Лятиф халкъ элинде булунгъан ве эзберден айтылып юрген парчалар иле де файдалангъандыр. Амди Герайбайнынъ шиирлери бойле шекильде яшап кельгенлерини дженктен сонъки девирде де расткетиремиз. Меселя, 1990-нджы сенелернинъ башында, яни Романиядаки неширден эвель Ревиде Гъафарова, Юнус Темиркъая «Йылдыз» дергисинде Амди Гирайбайнынъ «Яш татарларгъа», «Иджрет», «Айгиди шу вакъытлар», «Кетме балам, айыптыр», «Корюшюв», «Мектюп» киби манзумелерни нешир этелер. Бу парчаларнынъ базыларыны 1920-нджи сенелерини басылгъан оригиналлары иле къыяслагъанда, баягъы фаркъ ве чешитликлери ачыкъ корюне. Булардан да гъайры, Эзель Лятиф агъасынынъ базы шиирлерини озь «акъылында къалгъанына коре, яхут акъылда сакъланып къалгъан парчаны » язып къошкъаныны айта. Меселя, бир дёртлюкнинъ анълатмасында бойле яза: «Агъамнынъ Саре къардашым ичюн язгъан шииринден акълымда къалгъан ери». Даа бир меселе. Джыйынтыкънынъ 115-нджи саифесинде берильген «Сынчанчыкъман мышыкъчыкъ» адлы парча Амди Герайбайнынъ олгъаны бизде шубе догъура. Эм лексика, эм услюп, эм мантыкъ, эм де умумен шиир табиаты джеэтинден Амди Герайбайнынъ язысына бенъземей. Бойле аллара даа расткеле. Эбет, оларны айырыджа ве махсус тедкъикъ этмели. Амма «къараламалар»дан алынгъан манзумелернинъ биле базы къусуслары ерлерине бакъмадан, гениаль шаирнинъ эр бир сёчюги, эр бир ибареси техника усулы, бедий васталары ве, энъ эсасы, санат табиаты сонъ дередже истидат къувети иле пекитилип, кендисининъ ренкли зия фешенклеринен бир муджизе вари къою думанлы, корюклейип дуйгъулаттырыджы руяларгъа далдыргъан, огъуйджинынъ козю огюне ахэнклери къайнап тургъан джанлы левхалар ярата бильгени ачыкъ-айдындыр.

                                                                                                                           

Категория: Edebiyatşınaslıq | Добавил: tairk (11/05/20)
Просмотров: 2316 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]
Malümat sayısı
Photo: 47
Blog: 2
Ekspeditsiyalarımız: 3
Failler konvolütı: 246
Maqaleler: 115
Qırıtatar folklorı: 238
Guestbook: 703
Akademik lüğatlar
Kitaplarımız

Copyright "Elyazma kitapları" İlmiy araştırma Merkezi © 2024