1917. – № 40. – Avgust 16.

İniglizlerin bir tarafdan Bağdadı alub, diger tarafdan rus askerleriyle birleşmelerinden soñra yavaş-yavaş İraq ve İran hatından haberler kesilmeye başlayub, bilahire mezkür hatların adları bile matbuatdan çıqarılmış idi.

İraqda neler oluyur, İran hatında ne kibi hadisele vuqua keliyur, bunı hiç kimse bilmeyurdı. Sanki İraq ölmiş, yaki dünya İraqle münasebatını kesmişdi. İran hatından da hiç bir haber alınamayurdı. Orada da tam bir sükünet, faqat şübheli bir sükünet çökerek, «Qasır-ı şirin»ler, hatta «Kirmanşah»ların, «Hamadan»ların[1] bile adı işidilmeyurdı.

Bu devaölı sükünetler, bu şübheli tınçıqlar bihude degildi. Haqiqatda ne İraqda ne İranda sükünet yoq idi. Belki oralarda soñ derece mühim hadiseler vuqua kelmekde idi. Faqat, o hadiseler, o vaqialar, o gürültüler bizim ve müttefiqımız olan ingilizlerin faidesine olmadığından gizlenmek isteniliyurdı. Bunıñ için İraq ve İran hatları haqqında bugüne qadar resmiy hiç bir haber kelmeyurdı.

Bazıları İran, İraq hatta Qafqas hatında bile hiç bir dürlü hareket olmadığını oralarda yaz mevsimi hüküm sürmekde olan şiddetli sıcaqlara hamle idiyurlardı (iyün ayı başlarında Qafqas hatındaki hareket ordusından Okopân’ın «R.S.» gazetasına yazdığı mektüb hatıralarda olsa kerek).

Lâkin, bütün bu sükünetler, bütün bu habersizliklere rağmen ingilizlerin Bağdaddan, Kut-al-Amaradan; rusların hane-i kehen[2], Qasır-ı şirin ve diger noqtalarından çekildikleri añlaşıldı.

İranda bir çoq adem-i muvaffaqiyetlere oğradığımız meydana çıqdı.

İran hatından niçin haber kelmedigini aşağıda derc itdigimiz yine İran hatı hareket ordusından okopân cenablarınıñ yazdığı mektübından añlarsıñız. Gospodin Okopân diyur:

«Yıqıcı umum Rusiye dalğası bize qadar dahi kelüb, bizim korpusımızı da dağıtdı. Soñ aylar zarfında İran hatı çoq ağır künler keçirdi. Ve haqiqiy inqilâbçı unsurlar teşviqatçıların sözlerine qapılanlara az yaş aqıtmadı. Naçalniklerin ve Komitelerin durmadan çalışmalarına ve virdikleri güzel tevsiyelerine rağmen, korpusın bozulması kitdikçe meydan aldı. Öyle zamanlar oldı ki, artıq İran hatına tamamen nihayet virilecegine ve hepimizin İran derinliklerinde mahv olacağımıza inanmışdıq. Terbiyesizlik, itaatsızlıq, zabitleri tahqir itmek, qaçaqçılıq, basqınlıq kibi hareketler tabiiy ve adiy işler sırasına keçmişdi.

Aprel ahırlarında askerlerimiz namalüm provakatorların nüfuzı altında Hane-i keheni, Qasır-i şirini ve Girindi yağma itdiler. Mayıs 12-de Girind de yağmacılıq tekrar itdi. İyün 23, 24-de soldatların bir qısımı Hamadan bazarlarını yağma itdi. İyül beşde Qazvinde[3] ve Sennede dahi yağmacılıq, basqınlıq yapıldı.

Aprel 23-de Diyala[4] nehirini keçecegiz zaman qıtaatımızın virilen emirlere aciza itmekden imtina itmesi bize az müşkülât virmedi. Oradaki adem-i muvaffaqiyetimiz bundan ileri keldi. Mayıs 29-da Diyala mevqindeki ileri qullarımız vaqtından qaç kün evel ricata başlayaraq, düşman tarafından hiç bir tazıyıq körmeden (?!.) qaç kün soñra Kermanşaha dayandı. İyün 19-da Pencuvin havalisinde Kurdistan fırqamız tecavvüze başladıqda polklarımızdan biri alçaqcasına harb meydanından qaçdı. İyün 24-de bu fırqanıñ diger qıtaatı dahi batareyamızı bıraqub kitdigimden düşman pek az bir quvetle 4 added topımızı zabt itdi.

İyün 31-de, kurdlara qarşı silâh qullanmaqdan imtina idilen diger bir polk azaçıq bir muharebeden soñra, türklere iki pulemöt virdiler, ölü ve yaralı arqadaşlarını da bıraqaraq çekildiler.

İyün başından itibaren, dürlü bahanelerle Marşevoy Rotalar ileri kitmekden imtina itmeye başladılar. Harbdan qaçanların miqdarı büyüdikçe büyüdi. Mayıs ayında ise «Diyala» nehiri başında türklerle qardaşlaşmaya başlanılmışdı. Faqat, türk askerleri rusça, ruslar türkçe bilmediklerinden bu qardaşlıqdan büyük bir iş çıqmadı. Çünki qardaşlar biri-birilerini añlayamayurlardı.

Türk Erkân-i harb heyeti bu fursatdan istifade iderek, bizim askerlerimiz arasında casuskârane teşviqnameler dağıtmaya başladı. İş o derece böyle ki, on dört türk zabit «Diyala» nehirini keçüb sulh muzakeresi yapmaq için bizim Erkân-i harb heyetimize qadar keldiler. Ali İhsan-bek (şimdi paşa unvanını almışdır) hükümet matbuaası namından korpusımız kumandanı namına resmi bir mektüb könderüb, İran hatında ğayr-ı muayen bir zamana qadar mütareke aqdini teklif itdi ve bu mütareke sulh-ı umumiye bir başlanğıç olacağını añlatdı. Bu teklif 10 maddeden ibaret idi ki, birinci maddesi bizim ingilizlere Bağdad hatında yardım virmememiz idi.

İşte yaqıcı, yıqıcı dalğa böylelikle yavaş-yavaş sıhhiy ve diger müesseselerimize de kirdi. Pashaliya bayramınıñ ilk küni Hamdandaki «Salib-i ahmer» hastahanemizde büyük qavğa çıqdı. İyül 4-de Qazvindeki zemstvolar ittihadı Merkeziy idaresinde dahi patırdılar baş kösterdi. Bütün bu fena halların Sıhhiye heyeti üzerine ğayr-ı tesiri oldı.

İyül 26-da heyecana kelmiş soldatlar haman İcra Komitesini muhasara idüb Komite reisini tevqif itdiler. Ağırlaşmış ahvaldan bizi qazaqlar qurtardılar.

İşte, yuqarıdan buraya qadar söyledigimiz işler bize pek bahalı oldı. İngilizlerle olan birleşmemiz kesildi. Türkler «Diyala»yı keçdiler, «Zehab» vadilerini işğal itdiler. İranda bizim hiç bir itibarımız qalmadı. Kurd qabileleri bize düşman oldılar.

İran hatımızda bu adem-i muvaffaqiyetler, diger harb hatlarımızda oldığı kibi bolşeviklerin tesiriyle olmadı. Onlar burada haman yoq kibidir. Bu adem-i muvaffaqiyetlerin başlıca sebebleri başqa şeylerdir. Birincisi bitaraf memleketde harekât-i harbiyeniñ küçligi, Rusiyeden ağır haberler kelmesi, vatan hasreti, İraqın qıtlığı, yolların fenalığı, havanıñ ağırlığı, hatın uzaqlığı, rubleniñ 16 kapige düşmesi ve dürlü hastalıqların hüküm sürmesi...».

****

Akopân cenabları İrandaki ahvalın bugüne qadar böyle oldığını beyanle bundan soñra işlerin tamamen yolına kirecegi ümidini arz iderek mektübini bitiriyur.

Bizim fikirimizce sahib-i mektüb İran hatı ahvaşını yine oldığı kibi yazamamışdır. O belki orada olan felâketler yuzde birini yazabilmişdir. İraq (Bağdad) hatına kelince tamamen süküt ile keçiriyur. Biz okopânın mektübından öyle añlayurız ki, İran hatına artıq nihayet virdirilerek, iranda yine alman ve türkler nüfuzı işleyur. Dünki nüshamızın soñında derc idilmiş haberlerde bunı pek açıq kösteriyurdı[5].