"Elyazma kitapları" İlmiy Araştırma Merkezi
Главная | Блог | Регистрация | Вход
 
Четверг, 24/03/28, 21:01
Приветствую Вас Гость | RSS
Navigatsiya
Soyadlar bazası
"Tamırlarıñnı ögren"
Aqmescit Devlet Arşivinde
Soyadıñnı tap!
Statistics
Продвижение неизбежно Апдейты поисковых систем
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Главная » 2011 » Март » 18 » Болтабоев С.Ю.: Къырымтатар эдебиятында чёль аятынынъ тасвири (XX а. ильк ярысы деври эдебияты мисалинде)
00:22
Болтабоев С.Ю.: Къырымтатар эдебиятында чёль аятынынъ тасвири (XX а. ильк ярысы деври эдебияты мисалинде)
Къырым мухэндислик ве педагогика 
университети, къырымтатар ве тюрк
филологиясы МК – 10 группасынынъ
студенти Болтабоев С.Ю.
Ильмий рехбери:филолгия илимлери
намзети Селимова Л.Ш.
 

Меселенинъ актуаллиги. XX асырнынъ башы 1905 сенеси Рус инкъилябындан сонъраки ве хусусан 20-30-ынджы сенелердеки девир къырымтатар эдебиятынынъ энъ гурьдели оськен девирлеринден биридир. Къырымтатар эдебиятында терен тедкъикъ этильмеген ве тедкъикъ олунмасыны талап эткен мевзуларнынъ арасында, къырымтатар эдебиятында чёль аятыны тасвир эткен эсерлерни огренмек, талиль этмек айры дикъкъаткъа маликтир. Шу себептен макъале къырымтатар эдебиятында чёль аятынынъ тасвири (XX а. ильк ярысы) мевзусына багъышлангъандыр. Земаневий эдебиятшынаслыкъта мезкюр мевзу толу огренильмеген. Макъаленинъ мевзусы кениш олгъаныны назарда тутып, макъаледе Къырымнынъ шималий (яни Ор ве Кезлев уездине малик олгъан койлер) къысымында догъгъан ве иджат эткен эдиплернинъ ве Б. Чобан-заденинъ иджадына мураджаат этемиз.

Эдебият талили. Къырымтатар эдебиятшынаслыгъында мезкюр мевзу боюнджа бир къач тедкъикъатны къайд этмек мумкюндир. Б. Чобан-заде 1928 сенеси басылгъан мешур «Сонъ девир къырымтатар эдебияты» [13] адлы марузасыда «чёль тарафы халкъ эдебияты» устюнде айрыджа токътала ве онынъ ялы бою эдебиятына коре «даа зенгин, даа темиз …» олгъаныны къайд эте [13, с. 72 – 75]. Алим Фетислямов 1939 сенеси Осман Амитнинъ иджадына даир тенкъидий макъалесинде де чёль тарафы эдебиятына токъуна ве О. Амитнинъ базы шиирлерини талиль эте [12]. Э. Шемьи-заде 1974 сенеси басылгъан «Омюр ве яратыджылыкъ» китабында Мемет Нузетнинъ аяты ве яратыджылыгъы акъкъында тафсилятлы макъалесинде шаирнинъ чёль аятына багъышлангъан шиирлерине дикъкъат чекип, олардан базыларыны талиль эте [14, с. 37 – 83]. Шамиль Алядин Э. Шемьи-заденинъ 2008 сенеси басылгъан сайлама эсерлер китабынынъ кириш макъалесинде, шаирнинъ «Къызыл чабакъ», «Яшлыгъымнен корюшюв» эсерлерине дикъкъат айырып, муэллифнинъ яшлыгъы чёлликте, татар коюнде кечкен омрюни, чёль манзарасыны буюк бедиет ве юксек дуйгъу иле акс эткенини къайд эте [23, c. 5 – 6, 16].

Макъаленинъ макъсады – Къырымнынъ шималий чёль тарафында догъгъан, хызмет косьтерген ве озь эсерлеринде чёль аятыны тасвир эткен эдиплернинъ аяты ве иджадыны огренмек; шу эсерлериндеки ватанперверлик дуйгъусынынъ насыл васталар иле ифаде олунгъаныны бельгилемектир.

Эсас материалнынъ ачыкъланмасы. Ильк эвеля шуны къайд этмелимиз ки, чёль тарафы тасвирлери къырымтатар фольклорында да буюк ер алмакъталар. Меселя, «Чора батыр», «Къопланды батыр», «Къыркъ ногъай батыр» дестанлары, чынълар, Ногъай беитлери ве дигер жанрларгъа аит эсерлерде корьмек мумкюндир. Айны шуны къырымтатар ашыкъ – кедайлар эдебиятында да коремиз. Халкъ арасындан аз вакъыт ичинде истидатлы кедайлар етишип чыкъкъан. Исмаил Салет, Джангъазы Шерфедин, Зиядин Джемай, Менаджы къарт (Беген коюнден), Абдульбакъий Февзи киби инсанлар о девирдеки эдебиятнынъ илерилемесине буюк иссе къоштылар [1; 18; 19].

Язылы эдебияткъа кельсек, чёль тасвирлери эм назм, эм несир орьнеклеринде расткелине. XX асырнынъ ильк ярысы къырымтатар эдебиятында чёль аяты тасвирлерине айрыджа ер берген бир сыра эдиплерге расткелинмектедир.

Чёль бетинде догъып, оны озь эсерлеринде тасвир эткен муэллифлеринден бири – белли къырымтатар шаири Асан Чергеевтир (Бельгисиз [5] 1879-1946) Перекоп (Ор) уездининъ Ачикеч (Аджыкеч [16, с. 10]) коюнде дюньягъа кельди. Ватанымызнынъ къулан чёллеринде балалыкъ чагъыны кечирди. Ильк тасилини ерли мектебинде алды. 1892–1899 сенелери арасында Акъмесджиттеки Къырымтатар оджалар семинариясында окъуды [6, с. 389].

Онынъ иджадында, «Эшит, мевта не сёйлеюр» ве «Аджы Ислям молла» киби эсерлери айдын ве лакъырды халкъ тилинде язылып, мундеридже джеэтинден де абстракт олмайып, Къырымнынъ о девирдеки сиясий, ичтимаий ве икътисадий дурумыны бир кузьгю киби акс этмектедир [2, с. 74]. Иджадынынъ башлангъыч деврини корюмли эрбабымыз Абдулла Лятиф-заде бойле сёзлернен характерлей: «Бу девирде топракъ, койлю ве къадын укъукъы, мектеп ве маариф меселелери даа да амелий (конкрет) суретте къоюлалар. Языджыларнынъ эсерлеринде буларнынъ аль этильмеси ичюн даа джесаретли тедбирлер теклиф этиле эдилер» [7, с. 204]. «Эшит, мевта не сёйлеюр» эсеринде чаризм зулумы алтында эзильген эмекдар койлю халкънынъ агъыр вазиетини, запт этме сиясетини тенкъит эте.

Белли шаир Мемет Нузет де озь иджадында чёльни тасвир эткен муэллифлердендир. М. Нузет (1888-1934, Тюйревич, Челеби-заде Айдар Гъазы) [5] Кезлев дживарындаки Айдаргъазы коюнде догъды. Онынъ эр бир эсеринде чёль аятынен багълы левхаларны коремиз. Э. Шемьи-заде М. Нузетнинъ аяты ве иджадына багъышлагъан «Эс, татлы ель, талгъын, талгъын…» [14; 15; 20] макъалесинде бойле хатырлай: «Мемет агъанынъ эски, ярымпатриархаль кой аятынынъ идиллиялы, дургъун левхаларыны тасвирлеген ве эр бир сатырындан тазе пичен, джувшан ве пападие къокъулары келип тургъан шиирлерини окъугъанда, мен оны кениш, къулан чёллерде «къавалларыны гурюльдетип «Бегим одаман»ны чалаяткъан чобанлар арасында; «атларыны чала къамчы айдаштырып, маджарларман чёльге ашлыкъ кетирмеге кетеяткъан» яш йигитлер янында; узун къыш геджелери, сабанынъ сабасынаджек бири-бирлеринен чынъ айтышып чыкъкъан кой къызлары ве яшларынынъ джыйынларында корем» [14, с. 23].

Мемет Нузет, ильк шиирлеринден башлап, Къырымнынъ чёль тарафы аятыны, манзараларыны, койлюлернинъ факъырлыгъыны, джаиллигини, сафдиллигини тасвир эте [20]. Онынъ эр бир шиири сонъ дередже ачыкъ анълайышлы, образлы тильнен айырылмакътадыр. Меселя, бу тюр эсерлерге бир мисаль оларакъ онынъ «Къырымнынъ чёль аятындан» адлы шиири косьтериле билир [20, с. 18].

Шаир чёль тарафында яшагъан къырымтатарларнынъ агъыр эзгин алда яшагъанларыны, койлердеки эвлер къыйыш-бурюш, элементар гигиена талапларына уймагъан шараитлер, азбарларда чечек ве ешилллик олмагъаны акъкъында языкъсынып, буюк бедиий усталыкънен беян эте. Эзильген халкъкъа азатлыкъны ким кетиреджегини бильмеген шаир, эксери маарифперверлеримиз киби, койлюлерни бу агъыр вазиеттен ялынъыз окъув, бильги оджакълары къуртара биледжек, койлю меселесини ялынъыз мектеп чезе биледжек деп, шиирни екюнлей.

Мешур алим, шаир Бекир Чобан-заденинъ иджадында да чёль аятыны тасвир эткен къыйметли эсерлер, онынъ эдебий фаалиетинде ер алмакъталар. Меселя, «Къавгъасыз той корюльмеген», «Тынч татар чёлюнде», «Озен болсам», «Асрет», киби шиирлеринде, «Ананъ къайда», «Танду» дестанларында, «Нурай», «Огъурлы джоллар» икяелеринде чёль аятыны, муэллиф буюк бедиий усталыкънен акс этмектедир [22].

Чёль тарафында хызмет косьтреген Вели Абилов (Габилев, Габилов, 1895-1945). 1914–1919 сенелери Кезлев уездиндеки Мырзабек (Мурза-Бек, Мырзобек) [16, с. 114] (шимди гъайып олгъан кой, Джурчи районынында) коюнде оджалыкъ япты. 1920 сенелери газет ве меджмуаларда публицистик макъалелер, бедиий несир ве пьесалар бастырды [10, с. 14]. Къырымтатар эдебиятында драматург оларакъ «Адиль яхут бинъден бири», «Учь ёл», «Эльвида», «Омюр баари» пьесаларынен беллидир. Бу пьесалар 1925-1927 сенелери Къырым девлет татар театросында бир къач дефа саналаштырылгъан эди [4, с. 171]. Вели Абиловнынъ юмористик икяелери 1925-1926 сенелери «Тырнавуч» [11] меджмуасында басылды. «Адиль яхут бинъден бири» эсеринде фукъаре койлюлернинъ помещик ве моллаларнынъ зулумына къаршы олгъан ачув ве кини, ачыкъ оларакъ косьтериле [3, с. 40].
         Чёлликте, денъиз саилинде догъгъан-оськен шаир, Э Шемьи-заде (1908-1978) озь иджадында чёль аятынынъ манзарасыны «Къызыл чабакъ», «Чёльде яз акъшамы», «Сонет», «Койге мектюп», «Унутмайджакъман» эсерлеринде озюнинъ чёлликте, татар коюнде кечкен омрюни буюк бедиет ве юксек дуйгъу иле акс этмекте. Э. Шемьи-заденинъ эсерлерини юксек севиеге чыкъаргъан хусусиет – онынъ яратыджылыгъынынъ халкъчанлыгъыдыр. Шаирнинъ эсерлери халкъ яратыджылыгъы рухунда язылувы, халкъ тилинен, халкъ ибарелеринен къурулувы, мундериджелерининъ саделиги, бедиет итибарыле муим юксекликте булунгъаны корюнмекте [23].

Къырымтатар эдебиятында озь эсерлеринде чёль аятыны тасвир эткен эдиплер арасында Макъсуд Сулейман да дикъкъаткъа ляйыкътыр. М. Сулейман (1909-1953) Къырымнынъ Лариндорф районында Беген [16, с. 96 – 97] коюнде догъды (шимди Джурчи районында, гъайып олгъан кой). Койде орта мектепни битирген сонъ, Акъмесджиттеки педагогика институтында окъуды. Институтта окъугъан йылларында шиирлер язып башлады ве матбуатта халкъ яратыджылыгъына уйгъун шиирлеринен корюнди. М. Сулейман умумен шиириетте халкъ шиириетине зияде мейиль берген эди. Халкъ шиириети шекиллерини о янъы земане мундериджеси иле зенгинлештиргени, онынъ иджадында халкъ агъыз яратыджылыгъы буюк тесир эткени корюнмекте [8, с. 146]. М. Сулейманнынъ чёль бетини тасвир эткен «Сагъ ол кадай» шииринде, шаир тувгъан коюне асрет чеккени, чёль тарафны даима хатырында туткъаныны ифаде эте [21, с. 70]. Бу шиирде шаир совет укюметининъ сиясети нетиджесинде джамилерни мектеп, медениет эвлери, ве башкъа тюрлю ишлерге ишлетильгенини акс эттиргени де корюнмекте.

Чёль тарафында догъып, озь иджадында оны тасвирлеген шаирлеринден даа бири ¬ Осман Амиттир (1910-1942). О Кезлев уездининъ Денъизбашы (Денъиз Байчы [16, с. 331]) коюнде догъып балалыкъ чагъыны кечирди. Орта тасиль алгъан сонъ, Осман Амит 1939 сенеси Къырым педагогика институтыны битирди. О. Амитнинъ эдебий фаалиети студентлик девринде башлана. Халкъ агъыз яратыджылыгъындан нумюнелер топлай. 1933 сенеси «Биринджи баразна» адлы шиирлер китабыны нешир этти. Белли эдебиятшынас А. Фетислямов онынъ иджадыны огренерек озь макъалесинде бойле яза: «…Шаир кой баласы. О, омюрининъ белли бир къысмыны койде кечирди ве шеэрге окъумагъа кельген сонъ да (1923 с.), койнен багъыны ич кесмеди. Бу себептен шаир кой омюрини, койлюлерни, колхозниклерни белли дередже гузель биле…» [12, с. 44 – 52]. Бу фикирлерни исбат этмек ичюн шаирнинъ «Бизим язымыз», «Колхоз чёлю» [17] ве дигер шиирлерини къайд этмек мумкюндир.

Меннан Джаманакълы (Решидов) (1916-1942) Акъшейх районы Джаманакъ коюнде дюньягъа кельди. Яшлыгъындан эдебияткъа мейиль берди. Меннан та яшлыгъында кедайларнынъ йырларны пек севе экен [9].

М. Джаманакълынынъ «Янъы койге», «Иш къайнай», «Колхоз клубында», «Бу акъшамда», «Къыш сабасы», «Баарьге азырлыкъ» шиирлеринде койлюлернинъ, колхоз аятынынъ тасвири, тувгъан коюне олгъан севгиси, ватанперверлик дуйгъусы эр бир шииринде акс олунгъаны корюнмекте [21].

Нетидже. Бойлеликнен, макъаледе чёль бетлеринде догъгъан ве озь иджадында чёль аятыны тасвир эткен эдиплернинъ аяты ве иджады акъкъында малюмат берильди. Табиий ки, «коллективизация» деврининъ акс олынувы О. Амит, М. Джаманкълы. М. Сулейман киби эдиплернинъ иджадында «янъы омюр»ге умют ве инанчнен бакъкъанлары, оларнынъ эсерлеринде бу «янъы омюр» мевзулары озь ерини алмакъта. Амма бу девирге аит олгъан эсерлерде шаир ве языджыларнынъ ватанперверлик дуйгъусы ачыкъ-айдын корюнмекте.

Макъаледе берильген малюмат эбет толу дегильдир. Шубесиз, бу джедвельге Н. Челеби-Джихан, К. Джаманакълы, Х. Шеитов, Б. Умеров, А. Шамиль, М. Къуртий киби эдиплерни къошмакъ лязимдир. Олар озь эсерлеринде эр бирине аит озь услюби ве мевзуатынен эдебиятта чёль аятыны буюк сёз усталыгъынен тасвир эткенлер. Берильген материалларнынъ талили шуны косьтере ки, къырымтатар эдебиятында XX асырнынъ ильк ярысында иджат эткен эдиплернинъ эсерлеринде чёль аяты, Ватангъа олгъан севгиси, ватанперверлик дуйгъулары, койлю халкънынъ яшайышы, о заманлар чёллерде иш ве аят къайнагъаныны толу ифаде эткен эсерлер, къырымтатар эдебиятынынъ алтын фондуны тешкиль эткенини тасдикълайлар. Шуны да къайд этмек керек ки, къулланылгъан эдебиятларда даа тедкъикъ этильмеген, кутьлеге белли олмагъан эсерлер акъкъында малюматлар «Енъи дюнья» газетининъ саифелеринде, яни Россия китапханелеринде сакъланып кельмекте [3]. Илериде бу мевзуны девирлерге, джогърафик къысымларгъа болип, тедкъикъат этильмеси мумкюн.

 

Къулланылгъан эдебият:

 

I. Ильмий эдебият:


1. Бекиров Джафер. Халкъ агъыз яратыджылыгъы. филология факультети (къырымтатар тили ве эдебияты болюги) студентлер ичюн дерслик. / Дж. Бекиров. – Ташкент : Гъафур Гъулам адына Эдебият ве саньат нешрияты, 1988. – 280 с.
2. Керимов И. А. Бедиий сёзюмизнинъ эврими. (XIX асырнынъ сонъу ве XX асырнынъ башы деври иле багълы историяграфия меселелери) /
И. А. Керимов. – Симферополь : Крымучпедгиз, 1998. – 184 с.
3. Керимов И. А. Медений эснас. 1920 – 1938сс. / И. А. Керимов
– Симферополь : Таврия, 1997. – 496 с.
4. Керимова С. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии / Монография / С. Керимова – Симферополь : Доля,
2002. – 192 с.
5. Керимов И. А. Къырымтатарджада къыйын сёзлер (тахаллюслер лугъаты). / И. А. Керимов – Акъмесджит : Таврия, Таврида нешрияты, 2006.
– 176 с.
6. Kırım Türk-Tatar Edebiyatı / Başlangıcından Günümüze Kadar Türkie Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. – 13. c. ¬ – Ankara : Kültür Bakanlığı, 1999.
– 600 s.
7. Лятиф-заде. А. Къырымтатар эдебиятынынъ сонъки деври акъкъында. / А. Лятиф-заде // Йылдыз. – 1994. – № 3 С. 197 –208.
8. Он экилернинъ бири. (Макъсуд Сулейманнынъ догъгъанына 90 йыл олды) // Йылдыз. – 1999. – № 5. – С. 146.
9. Умеров Б. Арбий денъизджилер. (Дженкявер шурет изинден) /
Б. Умеров // Йылдыз. – 1981. – № 5. – С. 140 – 146.
10. Урсу Д. П. Деятели крымскотатарской культуры (1921 – 1944 гг.) Библиографический словарь / Гл. ред. и сост. Д. П. Урсу. – Симферополь : Доля, 1999. – 240 с.
11. Селимова Л. Ш. Къырымтатар миллий матбуаты тарихына бир назар / Л. Ш. Селимова– Акъмесджит : Оджакъ, 2008. – 122 с.
12. Фетислямов А. [О. Амитнинъ эдебий фаалиетине бир назар] /
А Фетислямов // Эдебият ве культура. – 1939. – № 1 (21) – С. 44 – 52
13. Чобан-заде Б. Къырымтатар эдебиятынынъ сонъ деври: Маруза. /
Б. Чобан-заде – Симферополь : Доля, 2003. – 132 с.
14. Шемьи-заде Эшреф. Омюр ве яратыджылыкъ. (Эдебий макъалелер). / Э. Шемьи-заде – Ташкент : Гъафур Гъулам Адына эдебият ве саньат нешрияты, 1974. – 148 с.
15. Шемьи-заде Эшреф. Эдебий ве тенкъидий макълелер. /
Э. Шемьи-заде. – Симферополь : Доля, 2000. – 248 с.
16. Языки Земли. Историческая топонимия Крыма.
Словарь – справочник. Том 1. / Сост.: Челебиев Дж., Суперанская А. В.
– Симферополь : КРП «Издательство «Крымучпедгиз», 2008. – 408 с.


II. Бедиий эдебият:


17. Амит О. Колхоз чёлю : шиир / О. Амит // Эдебият ве культура. – 1939 – № 1 (21) – С. 30.
18. Бекиров Джафер. Дестанлар / Топлагъан ве тертип эткен
Дж. Бекиров. – Ташкент : Эдебият ве саньат нешрияты, 1980. – 152 с.
19. Манелер ве чынълар / Топлагъан ве ишлеген Риза Фазыл. – Ташкент : Эдебият ве саньат нешрияты, 1975. – 372 с.
20. Нузэт М. Къырымнынъ чёль аятындан. Сайлама эсерлер джыйынтыгъы / М. Нузет – Симферополь : Доля, 2003. – 240 с.
21.Он экилернинъ хатиреси. Шиирлер ве икяелер /Тертип эткенлер:Э. Амит , С. Нагаев. – Ташкент : Гъафур Гъулам адына ве саньат нешрияты, 1970. – 192 с.
22. Чобан-заде Б. Меним языларым / Н. Сеитягъяев (тертип этиджи, ве текстологик изаатларнынъ муэллифи) / Б. Чобан-заде – Симферополь : Тарпан, 2009. – 252 с.
23. Шемьи-заде Эшреф. Учь джылтлыкъ. Сайлама эсерлер топламы
I-инджи джылт./ Э. Шемьи-заде. – Акмесджит : Тарпан, 2008. – 274 с.

 

Просмотров: 3772 | Добавил: saıdaybar | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]
Malümat sayısı
Photo: 47
Blog: 2
Ekspeditsiyalarımız: 3
Failler konvolütı: 246
Maqaleler: 115
Qırıtatar folklorı: 238
Guestbook: 703
Akademik lüğatlar
Kitaplarımız

Copyright "Elyazma kitapları" İlmiy araştırma Merkezi © 2024